الهام بهروزی
بوشهر به‌واسطه برخورداری از تاریخی دیرینه و فرهنگی پربار و
پرمایه، در گستره خود آیین‌ها و میراث فرهنگی گونه‌گون و شاخصی را پرورش داده که
در نوع خود کم‌نظیر و منحصربه‌فرد هستند. میراث بازمانده از نیاکان این آب و خاک به
دو دسته میراث فرهنگی ملموس و میراث فرهنگی ناملموس تقسیم می‌شود.
در این نوشتار روی سخن با میراث فرهنگی ناملموس است که شامل آداب و رسوم،
اصطلاحات، زبان‌ها، گویش‌ها، بازی‌ها، موسیقی، ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، مراسم،
جشن‌ها، رقص‌ها، دانش و مهارت‌ها و بسیاری موارد دیگر می‌شود. این موارد اگرچه قابل
لمس و شاید قابل مشاهده نباشند و وجود خارجی هم نداشته باشند، اما بخش بسیار مهمی از
میراث فرهنگی را شامل می‌شوند.
میراث فرهنگی ناملموس بخشی زنده از میراث است که به‌دست بازماندگان به
مرور و به صورت پیوسته مورد استفاده و بازآفرینی قرار گرفته و طول زمان بر ارزش آن
افزوده شده و حس هویت و تعلق به انسان و جامعه بخشیده است.
با این توضیح روشن می‌شود که استان بوشهر در حوزه میراث فرهنگی ناملموس ذخایز
ارزنده‌ای را در خود جای داده که شناسایی و کندوکاو هر کدام از این آیین‌ها، دنیای
شگرف و معناداری را پیش روی مخاطبش قرار می‌دهد.
همان‌طور که اشاره شد، آداب و رسوم و آیین‌ها در زمره میراث فرهنگی
ناملموس قرار می‌گیرند که بسیار در هویتمندی و بازنمایی فرهنگ اصیل اهالی این منطقه
موثر هستند. آیین‌های عزاداری بخشی از این میراث فاخر را تشکیل می‌دهند که برخاسته
از مذهب، زیست، اقلیم و اندیشه مردمان جنوب هستند. در میان این آیین‌ها، «تعزیه»
یکی از بی‌بدیل‌ترین و نمایشی‌ترین آیین‌های جنوبی است که از قدمتی طولانی
برخوردار است تا جایی که کهن‌ترین سند مکتوب این آیین در جزیره خارگ پیدا شده است.
جهانشیر یاراحمدی در این باره در گفت‌وگویی گفته است: «قدیمی‌ترین سند
مکتوب تعزیه نه‌تنها استان بوشهر، بلکه ایران در جزیره خارگ در سال 1765 میلادی به
همت کارستن نیبور، جهانگرد آلمانی در دوره کریم‌خان زند ثبت شده که توضیح مفصل و دقیقی
از آن مجلس تعزیه در سفرنامه خود قید کرده که البته این سند به‌علت ناآشنایی نویسنده
از اصل قصه از اشتباهات تاریخی خالی نیست؛ اما ثبت این سند در آن روزگار برای تاریخ
هنر نمایش در ایران بسیار باارزش است.»
این نویسنده و پژوهشگر بوشهری در طول این سال‌ها مطالعات و بررسی‌های
متعددی را روی آیین‌های نمایشی و مذهبی بوشهر به‌ویژه تعزیه انجام داده تا جایی که
ماحصل این تلاش‌ها منجر به ثبت «تعزیه بوشهر» به‌عنوان اولین میراث ناملموس استان
در فهرست آثار ملی ایران شده است. به گفته وی، استان بوشهر هم در حوزه میراث فرهنگی ملموس و
هم در حوزه میراث فرهنگی ناملموس آثار شاخصی دارد که در حوزه آثار ملموس تا الان بیش
از سیصد اثر و در حوزه آثار ناملموس هم بیش از 70 اثر از این استان در فهرستا آثار
ملی به ثبت رسیده است و بقیه آثار هم باید هر چه سریع‌تر پرونده آنها تکمیل شود
تا با ثبت آنها در فهرست ملی از خطر نابودی و فراموشی رهانیده شوند.
در خصوص چگونگی به ثبت رسیدن تعزیه بوشهر در فهرست ملی با یاراحمدی
که مسوولیت ثبت این آیین دیرینه مذهبی را برعهده داشته، به گفت‌وگو نشستیم.
قبل از اینکه وارد بحث چگونگی ثبت «تعزیه» در فهرست آثار ملی شویم،
برای ما بگویید که ثبت آثار در فهرست ملی ایران از کی آغاز شده؟ آیا تاریخ مشخصی
در این زمینه وجود دارد؟
تا آنجا که من اطلاع داردم، در حوزه آثار ملموس که از دهه‌های قبل انجام
می‌شده و قدمت زیادی داد؛ اما ثبت آثار ناملموس در فهرست آثار ملی، عمر چندانی
ندارد. البته این بحث در جهان هم قدمت زیادی ندارد. طبق بررسی‌ها و اسناد موجود، در
ایران از سال ۱۳۸۶ این
اتفاق شروع شده و رسما اولین اثر ناملموس ایران در فهرست آثار ملی ثبت شده، عید «نوروز» بوده که 27 اسفند سال 86 با
شماره یک به ثبت رسید.
نخستین میراث ناملموس استان بوشهر که ثبت ملی شد، کدام آیین بود و در
چه سالی این اتفاق افتاد؟
تعزیه استان بوشهر اولین آیین ناملموس ثبت شده استان در این فهرست است
که دقیقا بیست و ششم بهمن سال 1387 همزمان با اربعین حسینی با شماره 19ثبت شد.
البته در ثبت آن شما بسیار نقش‌آفرینی کردید؛ آیا به‌صورت خودجوش و بر
اساس کارهای پژوهشی و علاقه‌مندی به آیین‌ها و آداب و رسوم این کار را انجام دادید؟
واقعیتش نه! من اصلا هیچ اطلاعی از آثار ناملموس و ثبت آداب و رسوم و
آیین‌ها نداشتم.
پس چگونه به فکر ثبت این آیین افتادید؟
ماجرای ثبت تعزیه بوشهر ریشه در پرونده ثبت تعزیه ایران در یونسکو داشت.
عده‌ای از کارشناسان و علاقه‌مندان به میراث نمایشی ایران مدت‌ها در تلاش بودند تا
تعزیه ایران را در یونسکو به ثبت برسانند که این گروه شامل خانم لاله تقیان از پژوهشگران
نام‌آشنا در حوزه نمایش‌های ایرانی و همسر زنده‌یاد جلال ستاری، دکتر ناصربخت، داود
فتحعلی‌بیگی، محمد میرشکرایی و سید عظیم موسوی می‌شدند که مصرانه به‌دنبال محقق
شدن این کار بودند. این‌ها کسانی بودند که کارهای اجرایی و تشکیل پرونده و گردآوری
مستندات و مدارک را به عهده داشتند و پیگیر بودند.
خب، پای شما چطور به این پرونده باز شد؟
پرونده
وقتی برای نخستین‌بار به یونسکو ارسال شد، از آن چند ایراد گرفتند. یکی از ایرادات
جالب توجه و قابل‌تامل این بود که شما چگونه به دنبال ثبت جهانی این آیین هستید،
در حالی که در کشور خودتان، «تعزیه» ثبت ملی نشده است؟!
واقعا ایراد درستی هم بود؛ چون ما در کشور خودمان تعزیه را ثبت نکرده
بودیم؛ بعد در تلاش بودیم که ثبت جهانی‌اش کنیم! پرونده که از یونسکو برگشت داده شد،
تیم اجرایی ثبت جهانی آن دست به کار شد تا در زمان کوتاهی تعزیه را در ایران به ثبت
برساند. بهترین کار برای تسهیل فرایند ثبت ملی این اثر، این بود که آنها به‌سرعت نقاط
تعزیه‌خیز کشور را انتخاب کرده و با پژوهشگران و کارشناسان حوزه تعزیه، ارتباط
گرفتند و از آنها خواستند تا خیلی زود مستنداتی که در خصوص این آیین، تاریخ، ماهیت
و شکل اجرای آن وجود دارد، جمع‌آوری کنند.
این تیم در گام نخست هفت منطقه برا شناسایی کردند که شامل بوشهر، تفرش،
شیراز، تهران، قزوین، کاشان و کاشمر می‌شد و در گام بعدی مناطق دیگری مثل مشهد، کازرون،
اهواز، اراک، زنجان، گیلان، شوش، بیرجند و گرمسار هم این لیست اضافه شدند و شمار
مناطق تعزیه‌خیز به 16 منطقه رسید.
پس این‌گونه شد که شما به پرونده ثبت ملی تعزیه بوشهر وارد شدی؟!
بله، خانم تقیان با من تماس گرفت و شرح ماوقع را گفت که چنین جریانی
وجود دارد و ما باید تعزیه نقاط مختلف را در فهرست ملی ایران ثبت کنیم تا دوباره
بتوانیم این پرونده را به یونسکو ارسال کنیم .
چگونه شد که خانم تقیان از میان پژوهشگران بوشهری شما را برای این
کار انتخاب کرد؟
خانم تقیان آن زمان مدیر انتشارات نمایش اداره‌کل هنرهای نمایشی کشور
بود و خودش هم کار پژوهشی انجام می‌داد. او به‌واسطه حضور در چند سمینار پژوهشی و نیز
چاپ مقالاتی در مجله نمایش کاملا مرا می‌شناخت. ضمن اینکه چند سال پیش از این، برای
پروژه «نمایش در بوشهر» چندین جلسه با من داشت و کاملا مرا می‌شناخت.
خب، بعد از اینکه این مسوولیت را قبول کردید، چکار کردید؟ یعنی کار
را از کجا شروع کردید؟
بعد از موافقت من برای همکاری در این زمینه، خانم تقیان بلافاصله یکی
از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور را به من معرفی کرد و
گفت، با شما تماس می‌گیرد و بر اساس شیوه‌نامه‌ای که می‌گوید، پرونده تعزیه بوشهر را
کامل و ارسال کن. آخر سر هم گفت، آنچه الان مهم است، سرعت عمل شماست.
چطور در زمان کوتاهی از عهده این کار مهم و دقیق برآمدید؟
خوشبختانه من در طول زمان برای نگارش کتاب «نمایش در بوشهر» مستندات و
مدارک زیادی در مورد تعزیه استان جمع کرده بودم که آن زمان به‌خاطر اهمیت تعزیه تصمیم
گرفته بودم آن را در کتابی دیگر منتشر کنم. به همین سبب اغلب مدارک آماده بود. مجموعه‌ای
کامل از مستندات (عکس، فیلم، نسخه‌های تعزیه، کتاب‌ها و مقالات منتشر شده، گفتگوهای
شفاهی و...) در اختیار داشتم و قبل از مهلت تعیین‌شده، خبر دادم که مدارک و مستندات
تعزیه بوشهر آماده است. سپس به من گفتند که به اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی
و گردشگری استان مراجعه کنم.
یعنی تا زمانی که شما به اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
استان مراجعه کردید، این اداره‌کل در جریان ثبت ملی «تعزیه» نبود؟
نه اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در جریان بود و
من هم نمی‌دانستم که باید در جریان باشد؛ چون همان طور که توضیح دادم همه کارها در
تهران انجام می‌گرفت.
بعد از مراجعه آیا همکاری لازم را با شما در فرایند ثبت ملی این آیین
داشت؟
ثبت آثار ناملموس تا آن موقع در بوشهر شروع نشده بود؛ در واقع هنوز پرونده‌ای
برای ثبت از بوشهر ارسال نشده بود. من مدارک و مستندات را با خود به اداره‌کل میراث
فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر بردم و موضوع را به آنها گفتم. پرونده
کامل بود، آنها فقط باید این مدارک و مستندات را به همراه یک نامه ارسال می‌کردند
که انجام دادند.
و تعزیه بوشهر بر اساس همین مدارک ارسالی شما ثبت شد!
بله، با ثبت تعزیه بوشهر همزمان با ۱۵ نقطه دیگر، پرونده ثبت ملی این آیین در ایران کامل شد و بلافاصله
فرایند ثبت تعزیه ایران در یونسکو آغاز شد.
تعزیه ایران در چه تاریخی در یونسکو به ثبت جهانی رسید؟
تعزیه سپس با پیگیری تیم کارشناسی که پشت آن بود، سرانجام سی‌ام آبان
۱۳۸۹(سال ۲۰۱۰ میلادی) به شماره ۰۰۳۷۷ در یونسکو به نام ایران به ثبت جهانی رسید.
ثبت تعزیه بوشهر در فهرست ملی ایران، برای خود استان چه دستاوردی
داشت؟
خب، ثبت تعزیه بوشهر در فهر ست ملی آغاز راه درخشانی برای ثبت دیگر آثار
ناملموس استان شد. خوشبختانه امروز به همت کارشناسی زبده و کاربلد و پرتلاش در مجموعه
میراث فرهنگی استان؛ یعنی خانم معموری، آیین‌های زیادی از استان در فهرست آثار ناملموس
ثبت شده که امیدوارم این مسیر درخشان‌تر پیش برود و همه داشته‌های فرهنگی ما در این
حوزه به ثبت برسد.
