الهام بهروزی

سیدقاسم یاحسینی بر این باور است که تاریخ ایران، تاریخ مذکری است؛ یعنی این‌گونه برمی‎آید که مورخان مذکر، در تاریخ‌نگاری نگاهی به زنان و احوال آن‌ها در فراز و نشیب‌های تاریخ کشور نداشته‌اند و اگر احیانا چیزی هم از زنان در برخی کتب کهن نگاشته شده، بیشتر مربوط به حاشیه‌نویسی‌ها و پاورقی‌ها می‌شده است. این در حالی است که زنان در همه دوره‌های تاریخی در تحولات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی به سهم خود نقش داشته‌اند تا جایی که نام و نقش آن‌ها را نمی‌توان از تاریخ پاک کرد.

خوشبختانه در جنوب، زنان نجیب و آزاده بوشهری در بسیاری از جریانات و رویدادهای سیاسی حضور موثری داشته‌اند؛ به‌ویژه زنان تنگستانی! این زنان در جریان مبارزات رئیسعلی دلواری و مبارزان تنگستانی در مقابل استعمار انگلیس، رد پررنگی دارند. آن‌ها هم در میدان‌های رزم و هم در صف پشت جبهه‌های نبرد با دلاوری و شجاعتی بی‌بدیل، نقش بی‌مثالی ایفا کردند؛ آنقدر بی‌مثال که ماجرای مبارزه برخی از بانوان شجاع دلواری به افسانه‌های شنیدنی در این منطقه مبدل شده‌اند؛ اما با وجود همه این نقش‌آفرینی‌ها، باز هم در کتبی که پیرامون نهضت جنوب و مبارزه رئیسعلی دلواری با استعمار پیر به رشته تحریر درآمده، کمتر سخنی از حضور کارامد و تاثیرگذار زنان در این جریان به میان آمده است و این مساله همواره یکی از دغدغه‌های سیدقاسم یاحیسنی محسوب می‌شود که بحق در مستندنگاری و تاریخ‌نگاری جنوب ایران به‌ویژه تاریخ تنگستان، تاریخ زنان و تاریخ از پایین با خلق آثار فاخر حرف اول را می‌زند.

در این میان، با تشویق یاحسینی، مرتضی کرمی، نویسنده و پژوهشگر تنگستانی درصدد برآمد تا کتابی را در باب مجاهدت‌های زنان تنگستانی در مبارزات ضداستعماری به نگارش درآورد که این کتاب بهار امسال به همت انتشارات «هامون نو» راهی بازار کتاب شد. مرتضی کرمی پیش از این آثاری چون «تاریخ اهرم»، «تکاپوهای سیاسی و ضداستعماری زایر خضرخان تنگستانی» و... را منتشر کرده است. او در تازه‌ترین اثر تاریخی خود؛ نمود و حضور زنان تنگستانی را در مبارزات رئیسعلی دلواری با انگلیسی با استفاده از منابع محدود مکتوب و همچنین گفت‌وگو با افراد سالمند و سالخورده منطقه تنگستان که در خاطر خود اطلاعاتی شگرفی را از آن زمان جای داده‌اند، بازنمایی کرده است.

نویسنده کتاب زنان تنگستان در این خصوص این اثر به بامداد جنوب گفت: این مجموعه شامل یک پیشگفتار، یک مقدمه و چهارده فصل است. فصل اول، شامل کلیاتی در مورد موقعیت جغرافیایی، انسانی و اقتصادی شهرستان تنگستان است. فصل دوم، پیشینه مطالعات در باب زنان بوشهری و تنگستان است کلیه مطالعاتی که در حوزه کتب و مقاله در این مورد شده تا حدود زیادی مورد بررسی و اشاره قرار گرفته است. فصل سوم نگاهی به موقعیت زنان بوشهری و تنگستانی در دوره قاجار و پهلوی دارد. در این فصل به تاریخ جنبش زنان بوشهری و تنگستانی به‌ویژه در حوزه فرهنگ توجه شده است. فصل چهارم به تلاش زنان تنگستانی در مبارزات ضد استعماری علیه دولت انگلیس در خلال جنگ جهانی اول نگاه دارد.

به گفته وی، در فصل پنجم، زندگی «خیری» دختر «باقرخان تنگستانی» مورد بررسی قرار گرفته است. فصل ششم درباره «خیرالنسا» خواهر رئیسعلی دلواری و نقش پررنگ او در منطقه تنگستان در جریان جنگ جهانی و بعد آن نگاه دارد. در فصل هفتم به جایگاه «شهین‌خانم/ حاجیه خانم» مادر رئیسعلی دلواری در راستای حمایت از فرزندش پرداخته شده؛ فصل هشتم به فعالیت‌های «زلیخا» مادر زائرخضرخان تنگستانی و نقش او در خلال جنگ و امورات خیریه نگاه شده است. فصل نهم نیز سرگذشت و زندگی خواهران رئیسعلی دلواری و تاثیر آنان و خانواده‌شان در یاری‌رسانی به رئیسعلی دلواری مرور شده.

کرمی در تشریح فصل‌های پایانی این کتاب یادآور شد: فصل دهم نگاهی دارد به زندگی خواهران زایر خضرخان تنگستانی و فعالیت‌های موثر آنان به همراه شوهرانشان در کمک به زایرخضرخان. فصل یازدهم در کنار خواهران زائر خضرخان، به زندگی دختران زائر خضرخان پرداخته شده که مباحثی جدیدی از این دختران فرا روی خواننده گذاشته شده است. فصل دوازدهم فعالیت‌ها و زندگی زنان رئیسعلی دلواری و نقش مهم آنان به‌ویژه دو نفر از آنان مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سیزدهم نگاهی کلی به زنان زایر خضر تنگستانی دارد و در نهایت در فصل چهاردهم، با گل‌اندام شهیدی نوه رئیسعلی دلواری گفت‌و‌گو شده است.

این نویسنده و پژوهشگر تنگستانی در ادامه به کمبود منابع برای تالیف این کتاب اشاره و تصریح کرد: تاریخ مذکر و گذر زمان دست به دست هم داده تا اطلاعات بسیار کمی در مورد زنان تنگستانی برای پدید آمدن این اثر در اختیارم بگذارد؛ ولی چون بازشناسی تاریخ اجتماعی زنان تنگستانی در واقع احیای خصائل و فضائل بود، همه این سختی‌ها را به جان خریدم. البته فقدان منابع و کمبود مأخذ را تا حدودی از طریق برخی مطالب کتب تاریخی برطرف شد؛ منابعی که اشاراتی مختصر و کوتاهی به برخی از فعالیت زنان به ویژه در مقوله جنگ جهانی اول داشتند. همین مطالب، سرنخی برای مطالعاتی بعدی شدند.

کرمی با تاکید بر اینکه در کنار منابع کتبی، منابع شفاهی نیز نقش بسیار مهمی در مطالعات زنان این منطقه ایفا کرد، افزود: در این زمینه با مراجعه به زنان و مردانی که خاطرات مفیدی از گذشته و تاریخ اجتماعی منطقه تنگستان داشتند، تا حدودی خلأ منابع مرتفع شد و این خاطرات شفاهی، دست مرا در تنظیم این اثر مستند و تاریخی باز کرد. البته در این اثر تا حدودی از منابع تصویری هم وام گرفته شده ولی به‌دلیل وجود جامعه مردسالاری در گذشته، تصاویر بسیار اندکی از زنان در دسترس بود؛ چون در آن زمان تصویربرداری از زنان رسم نبوده؛ از این‌رو، عکس کمتری از آن‌ها در مقایسه با مردان وجود دارد.

وی با اشاره به رشادت‌های زنان تنگستانی و برازجانی در جریان جنگ جهانی اول توضیح داد: بیش از هر جای استان بوشهر در رزم علیه نیروهای انگلیسی در خلال جنگ جهانی اول از زنان تنگستانی و دشتستانی نام برده شده است. بدون‌تردید زنان سایر مناطق استان بوشهر نیز در جنگ از شوهران یا فرزندان خود حمایت و پشتیبانی می‌کرده‌اند؛ ولی به‌دلیل نبود منابع یا دسترسی نداشتن به آنها، اسناد و مدارک فعالیت و حضور این زنان مبهم است که نیاز به جمع‌آوری اطلاعات بیشتر است تا بتوان اهمیت نقش زنان بوشهری را در وقایع جنگ جهانی اول نمایان ساخت. فعالیت‌های مبارزاتی زنان تنگستانی متأسفانه در تاریخ ثبت نشده و ما با تمام کوشش خود نتوانستیم حتی نام یکی از زنانی که در این عملیات شرکت می‌کرده‌اند، به دست آوریم.

به عقیده نویسنده «زنان تنگستان»، احساسات زنان نیز موضوع مهم دیگری است که هرگز در تواریخ رسمی ثبت و ضبط نشده است. بی‌گمان زجر و مشقتی که زنان تنگستانی در دوران نبرد با امپریالیسم متجاوز انگلیس و حتی پس از آن تحمل کردند، اگر نگوییم بیشتر از مجاهدت‌های مجاهدان مرد نبود، کمتر از آن نیز نبوده است. زنانی که آوارگی در کوه و بیابان‌های لم‌یرزع را تحمل کرده و گرسنگی و تشنگی و محاصره دشمن را بر خود آسان ساختند. این احساسات متأسفانه هرگز در تاریخ‌های مدون ثبت نشده و ما امروز تنها با تکیه بر خاطرات شفاهی سالخوردگان باقیمانده از آن روزگار توانسته‌ایم شمه‌ای از آنچه اتفاق افتاده را آن هم به‌صورت مختصر و ناقص بازسازی کنیم.

کرمی با تاکید بر اینکه بی‌شک صدها زن و دختر دیگر گریبان در مرگ پدر، برادر با شوهر چاک داده‌اند و اشک‌ها ریخته‌اند و گریسته‌اند؛ اما این هم نیمه پنهان تاریخ معاصر ایران است، گفت: نیمه‌ای که هیچ‌گاه در تاریخ به درستی ضبط نشده است؛ اما حماسه مبارزه و ستیز با متجاوزات انگلیس و نقش زنان و دختران تنگستانی در این ماجرا در ادبیات عامیانه تجلی پیدا کرد. شاعری محلی‌سرا در سال‌های بعد درباره مقاومت زنان تنگستانی علیه سربازان انگلیسی شعری بلند سروده که تا امروز نیز ورد زبان زنان و دختران است.

این نویسنده تنگستانی سپس با بیان اینکه هرچند در مورد جنبش حماسی و ضداستعماری و ضداستبدادی دلیران تنگستانی در خلال جنگ جهانی اول علیه دولت انگلیس رساله‌ها و کتب متعددی به نگارش درآمده است؛ اما در مطالعات به لحاظ ساختار اجتماعی که عمدتا یک جامعه مردسالاری را تداعی می‌کنند، توصیفی دقیق و معناداری از وجود زنان در این مبارزات نشده است، تاکید کرد: این موضوعی به حدی رسیده که شوربختانه به نقش زنان تنگستانی در جنبش مردم جنوب ایران به‌ویژه تنگستان مقاله جامع یا کتاب مستقلی در این زمینه تهیه نشده است. زنانی که دوش به دوش مردان مبارزه را تجربه کردند. طبق برخی از منابع، این زنان نه‌تنها در پشتیبانی و در پشت جبهه جنگ حضور داشته‌اند؛ بلکه در بسیاری از میدان‌های نبرد هم‌دوش مردان در جبهه جنگ نقش مهمی داشته‌اند.

به گفته این مورخ، از این‌رو در کتاب زنان تنگستان تلاش کردم زنان تاثیرگذار را نه تنها در جنگ؛ بلکه آن‌هایی که در فرهنگ منطقه خود نیز تاثیرگذار بوده‌اند، معرفی کنم. در واقع، همه همت خویش را به کار گرفتم تا این اثر تاریخی را از یک تاریخ مذکر بیرون آورم و با نگاه یکسانی به جایگاه زن و مرد، آن را به رشته تحریر درآورم. در مجموع این کتاب، پژوهشی نه چندان کامل؛ ولی بیانی برای شناسایی نیمه دیگر جامعه تنگستان و شکستن سکوت پیرامون موضوع زنان و بیان رخدادها و موضوعات گوناگون زنان به‌خصوص در حیطه جنگ و آموزش است. کتاب زنان تنگستان می‌تواند دریچه روشنی به روی مطالعات زنان باشد و ابعاد مختلف فعالیت‌های زنان را در حیطه تاریخی اجتماعی بر روی پژوهشگران باز کند.

کرمی سپس به خلأهای مطالعاتی در حوزه زنان این منطقه اشاره و تصریح کرد: در حوزه مطالعات زنان تنگستان موارد گوناگونی مانند روند شکل‌گیری مدارس دخترانه در تنگستان، زنان سپاه‌دانش در تنگستان، کشف حجاب و زنان تنگستانی، نقش زنان تنگستانی در جنگ ایران و عراق، زنان خیر مدرسه‌ساز و مدرسه‌یار، نقش زنان تنگستانی در فعالیت‌های اجتماعی، نقش زنان تنگستانی در فعالیت‌های اقتصادی و... مورد غفلت واقع شده که هر کدام از این موضوعات مستعد تبدیل شدن به یک اثر پژوهشی منحصربه‌فرد است.

وی در پایان یادآور شد: درکل به مطالعات زنان در ابعاد گوناگون بسیار بی‌توجهی شده است تا جایی که با مطالعات جامع و پر و پیمان در باب مطالعات زنان فاصله زیادی داریم. هرچند آقای یاحسینی به همراه تعداد معدودی از مورخان، مطالعات ارزشمندی در مورد زنان صورت داده‌اند؛ اما همان‌طور که اشاره شد هنوز مطالعات علمی و آکادمیک در باب تاریخ زنان از زوایای مختلف به شکل جامعی انجام نشده است.

یادآوری می‌شود، کتاب «زنان تنگستان؛ مطالعاتی در باب زنان تنگستان» نوشته مرتضی کرمی در 196 صفحه با شمارگان 500 نسخه به همت انتشارات «هامون نو» بهار 1402 روانه بازار کتاب شده‌است.