الهام بهروزی

15 مهر که آغازگر هفته ملی کودک است، به نام «کودک و محیط زیست» مزین شده؛ روزی که یادآوری می‌کند هم کودک و هم محیط زیست به مراقبت ویژه نیاز دارند تا به درستی مسیر رشد و تعالی را طی کنند و با زیبایی وجودی خویش به دنیای اطرافشان زیبایی و طراوت ببخشند.  

بدیهی است کودکی بهترین زمان برای درونی کردن بسیاری از مفاهیم و فرهنگ‌ها در کودکان است؛ چراکه ضمیر پاک و روحیه لطف و ذهن فعال آن‌ها در این سن، آمادگی لازم را برای درک و مانوس شدن با ارزش‌ها و مسائلی را دارد که نقش موثری را در ساخت آینده آن‎‌ها و جامعه ایفا می‌کنند. محیط زیست یکی از مقوله‌های مهمی است که در کیفیت و حیات جامعه بشری نقش اساسی داشته و همیشه تاثیرگذار و نقش‌آفرین بوده است. بنابراین بسیار توصیه شده‌است که کودکان با بیانی ساده و اثرگذار با این مفهوم و گستره‌ آن به‌نحو احسن از طریق آموزش‌های اصولی و گاه عملی آشنا شوند.

کاشت نهال، یکی از راه‌های آشنایی کودکان با درختان که نقش کلیدی را در تصفیه هوا و استحکم‌بخشی خاک و زیبایی بصری محیط پیرامونی دارد؛ ایفا می‌کند. این رسم هر رساله در بیشتر نقاط کشور در جریان هفته ملی کودک از سوی مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اجرایی می‌شود. کاشت نهال در استان بوشهر نیز با مشارکت کودکان با نام شهدا در مراکز کانون همزمان با هفته کودک همه ساله انجام می‌شود. عملی که به کودکان می‌آموزد تا به نهال‌ها فرصت زندگی و بالندگی را بدهند و با وجودشان به محیط زندگی خود طراوت ببخشند.

بی‌شک برای مانوس شدن کودکان با محیط زیست و طبیعت غیر از کاشت نهال، باید کارهای دیگری هم کرد. باید به آن‌ها آموخت که چهره شهر و طبیعت و دریا را با زباله زشت نکنند. همچنین باید به آن‌ها آموخت که وجود پسماندها و زباله‌ها تا چه اندازه می‌تواند برای اکوسیستم دریایی، گیاهی و ... تهدیدزا باشد. به عقیده کارشناسان فرهنگی، بایستی رفتار کودک با محیط زیست در قالب یک فرهنگ تعریف شود و او مرحله به مرحله با کمک آموزش‌های علمی و مستند با آن و فوایدی که در زندگی خود و اطرافیانش دارد، همسو و همراه شود تا در اثر کنش‌های اشتباه خود به پیکره و شاکله محیط پیرامونی و زیستمندانش آسیبی وارد نسازد و در تعامل با آن زندگی کند.

طبیعی است همان‌قدر که مدرسه و جامعه در نهادینه کردن فرهنگ رویارویی کودکان با محیط زیست و جانداران دارای مسوولیت هستند، خانواده نیز نقش کلیدی و تاثیرگذار ایفا می‌کند؛ چون کودک سال‌های ابتدایی خود را در فضای خانواده طی می‌کند تا به مدرسه گام بنهد. بنابراین پدر و مادر می‌توانند در شیوه رفتاری خود، مسائل و مباحث محیط زیستی را به‌طور جدی بگنجانند و نقش آن را هم زبانی و هم عملی برای فرزند خود تبیین و تعریف کنند.

یک مادر که در دانشگاه دروس مربوط به زیست‌شناسی را تدریس می‌کند، در این باره به بامداد جنوب گفت: به‌واسطه رشته تحصیلی‌ و شغلم، همواره حفظ محیط زیست یکی از دغدغه‌های جدی من بوده و هست تا جایی که به دخترم از سن سه سالگی که تقریبا قدرت تشخیص شناخت محیط پیرامونی و پدیده‌های زنده را به دست آورد، آموختم که با همه چیزهایی که در اطرافش وجود دارد، با صلح رفتار کند و مراقب آن‌ها باشد.

فاطمه حق‌‌شناس با تاکید بر اینکه بارها شد که دخترم را به پارک که می‌بردم، با دیدن گل‌ها ذوق‌زده می‌شد و با رفتارهای هیجانی خود می‌خواست یا به آن‌ها آسیب بزند یا آن‌ها را بکند، افزود: با حوصله تلاش و گوشزد کردم که این رفتارهایی که به خیال او از روی دوست داشتن زیاد گل‌ها سرمی‌زند، گل‌ها را خوشحال نمی‌کند؛ بلکه باعث زخمی شدن یا از بین رفتن آن‌‍‌ها می‌شود. به مرور به او یاد دادم که در پارک‌ها زیبایی گل‌ها در این خلاصه می‌شود که روی بوته یا درختچه خود باقی بمانند. شاید او به اقتضای سنش اوایل با این توصیه‌های من راضی نمی‌شد و اصرار داشت که حداقل یک گل را بکند و بو کند و به موهایش بزند ولی به‌تدریج پذیرفت که این گل‌ها روی بوته خودشان زیباتر و جان‌دارتر هستند!

وی سپس با بیان اینکه دخترم همین‌طور که بزرگ می‌شود به او بیشتر از گیاهان و درختان و اهمیت جنگل‌ها می‌گویم، تصریح کرد: حتی او را در کاشت گل‌های خانه مشارکت می‌دهم و از او در آبیاری گل‌ها کمک می‌گیرم. وقتی کنارم است با هم مستندهایی مثل «ایرانگرد» و سایر برنامه‌های از این دست را در مورد حیوانات و جنگل‌ها و دریاها و اقیانوس‌ها می‌بینیم. شاید برخی بر این باورند که تماشای این مستندها برای کودکان مناسب نیست ولی من با این نظر مخالف هستم؛ چون تماشای این مستندها درک و شناخت دختر من را -که الان هشت سال دارد- نسبت به جهان طبیعی پیرامونش خیلی عمیق کرده است. او بیشتر حیوانات و پرندگان را می‌شناسد.

حق‌شناس با اشاره به اینکه بسیاری از مستندهایی که پیرامون طبیعت و حیات وحش ساخته شده‌اند، ضمن بازشناسی عناصر طبیعی جهان، در بطن خود فرهنگ رویارویی با آن را روایت می‌کنند، تاکید کرد: تماشای این برنامه‌ها می‌تواند خلأهایی که در حوزه برنامه‌سازی و فرهنگ‌سازی محیط زیست برای کودکان امروزمان وجود دارد، تا اندازه‌ای پوشش بدهد. من این را تجربه کرده‌ام و کاملا خرسندم که امروز دختری دارم که نه تنها گل و گیاه و پرنده و حیوانات را دوست دارد، بلکه مراقبشان است. او یاد گرفته بیش از اینکه از حیوانات بترسد، آن‌ها را دوست بدارد.

وی با تاکید بر اینکه به‌منظور مانوس کردن کودکان با طبیعت و شناسایی نقشی که محیط زیست در زیست بشر دارد، دستگاه‌های فرهنگی موظف هستند که در طول سال برنامه‌هایی در این زمینه‌ها تولید کنند که هم جنبه آموزشی داشته باشد و هم فرهنگ‌سازی کند، گفت: ما در این زمینه با یک سهل‌انگاری یا کوتاهی خودخواسته مواجه هستیم و چون از سمت خانواده‌ها هم کمتر این مورد، مطالبه‌گری می‌شود، بنابراین مسوولان فرهنگی و متولیان امر هم چندان خود را مسوول نمی‌دانند، از این‌رو، با اجرای یکی دو طرح تکراری و نمادین در طول سال، ادعا می‌کنند که به امر شناسایی محیط زیست و کارکرد و نقش آن در زیست انسان‌ها و همچنین مسوولیتی که جامعه در برابر حفظ آن دارند، توجه ویژه دارند.

به عقیده این استاد دانشگاه، قطعا اگر کارهای مسوولانه و دغدغه‌مندانه‌‎ای در این حوزه صورت می‌گرفت امروز با دشت‌ها، جنگل‌ها، دریاها، درها و رودهای پر از زباله و فاضلاب مواجه نبودیم. با قطع درختان و قاچاق چوب روبه‌رو نمی‌شدیم. همه این آسیب‌ها و رفتارهای مخاطره‌آمیز از بی‌مسوولیتی و سوءمدیریت‌ها نشأت می‌گیرد که باید راه چاره‌ای برای آن اندیشیده شود. باید فرهنگ مستقلی تحت عنوان فرهنگ محیط زیست شکل بگیرد و در قالب آن کودکان را با محیط زیست و زیسمندان ارزشمندش به‌طور صحیح آشنا کرد.

وی در پایان یادآور شد: روز «کودک و محیط زیست» یکی از مناسبت‌هایی است که دستگاه‌های فرهنگی می‌توانند با تدوین برنامه‌های پرمایه و آموزنده و عملی، جهان کودک را با محیط طبیعی و حیوانات اهلی و پیرامونی‌اش پیوند هوشمندانه‌ای بدهند. همچنین با اهدای کتاب‌های داستان که درباره حیوانات و محیط زیست و حفظ آن است، می‌توانند به آن‌ها کمک زیادی در دوست داشتن محیط زیست کنند یا انیمشن‌ها یا فیلم‌های سینمایی که در ژانر کودک با موضوع محیط زیست یا حیوانات تولید شده، پخش کنند و به کودکان اطلاعات جدیدی را در این حوزه بدهند. کارهای فرهنگی زیادی در این حوزه می‌توان کرد فقط با کمی احساس مسوولیت و درک جهان کودکان و اهیمت محیط زیست و تاثیر آن در آینده جهان و زیستمندانش. باید کاری کنیم تا کودکان به دوستان مهربانی برای محیط زیست تبدیل شوند.