الهام بهروزی

بناهای تاریخی بخشی از هویت فرهنگی و معماری یک منطقه را در خود نهفته دارند؛ این بناها که ساخته معماران خوش‌ذوق و متخصص ایرانی متاثر از هنر و اقلیم ایران در قرون گذشته هستند، امروزه به یکی از نمادهای شاخص هویتی در کالبد شهری مبدل شده‌اند. خوشبختانه در استان بوشهر، از جنوب تا شمال آن بناهایی وجود دارد که عمدتا در دوره‌های زندیه و قاجاریه با تاسی از معماری غالب آن دوره با استفاده از مصالح متناسب با شرایط جغرافیایی این منطقه ساخته شده‌اند که وجود این بناها گواهی بر متمدن بودن و مترقی بودن این استان است.

برخی از این بناها در عین اینکه برخاسته از هنر و معماری ایرانی است، در طراحی فضا و چیدمان اجزای بنا از معماری و سبک‌های ساختمان‌سازی برخی از کشورها نظیر فرانسه، ایتالیا و ... تاثیر گرفته است. عمارت ملک یکی از بناهای تاریخی منحصربه‌فرد شهر بوشهر است که همان‌طور که نگارنده در گزارش‌های پیشین در باب اهمیت و مرمت این ساختمان باشکوه نگاشته است، اشاره شده که این عمارت به خواست یکی از تجار متمول بوشهری به نام محمدمهدی ملک مشهور به «ملک‌التجار» با تلفیقی از معماری اروپا و معماری ایرانی ساخته شده است. این بنا تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است تا اینکه در دوران جنگ، مامنی برای پناه دادن خانواده‌های مهاجر می‌شود، خانواده‌های که تا لحظه نگارش این گزارش همچنان در بخش‌هایی از آن سکنی دارند و دیگر به نوعی خود را مالک می‌دانند.

همین مساله موجب شده که مرمت و بازسازی قسمت‌هایی از این بنای شاخص انجام نشود با وجود همه تلاش‌هایی که شورای تامین در این سال‌ها برای تعیین تکلیف این ملک و مشخص شدن سرنوشت خانواده‌های ساکن در آن انجام داده اما همچنان این مشکل به قوت خود باقی مانده است. این بنا که در اواخر دولت روحانی برای مرمت و بازسازی به بخش خصوصی سپرده شده تا پس از آن با کاربری هتل بوتیک حیاتی دوباره پیدا کند، در دولت رئیسی هم همچنان قسمت‌هایی از عمارت که در تصرف خانواده‌های مهاجر بوده، از بازسازی و مرمت بازمانده است و پیمانکار در این مدت ساختمان اصلی این مجموعه بزرگ تاریخی را به مراحل پایانی بازسازی با حفظ بافتار اولیه آن نزدیک کرده است.

پیمانکار و مجری بازسازی عمارت ملک در این باره به بامداد جنوب گفت: با توجه به اینکه عمارت ملک یک بنای معمولی نیست، مرمت و بازسازی آن را با نظر کارشناسی‌شده و تیم تخصصی مرمت زیر نظر اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر داریم انجام می‌دهیم. خوشبختانه در این زمینه کارهای خوبی صورت گرفته است که ضمن باززنده‌سازی این عمارت کم‌نظیر، استحکام‌بخشی آن به نحو مطلوبی صورت گرفته است.

محمدامین صفایی در ادامه با تاکید بر اینکه با توجه به آسیب‌شناسی بنا، متوجه شدیم به خاطر شرایط اقلیمی بوشهر، رطوبت بسیار زیادی به کف و پی ساختمان رسوخ کرده است، افزود: این رطوبت یک تهدید جدی برای ساختمان بود، بنابراین در اولین مرحله، اقدام به کانال‌کشی دفع رطوبت به طور تخصصی کردیم و همزمان با آن کارهای استحکام‌بخشی پی ساختمان را که در این سال‌ها در اثر رطوبت و گذر زمان دچار فرسودگی شده بود، طبق استانداردهای بناهای تاریخی و مرمتی انجام دادیم. با این دو کار، به طرز شگفت‌انگیزی از ورود رطوبت به پی بنا و کف آن جلوگیری و به استحکام و مقاومت آن افزوده شد.

به گفته وی، همزمان با این مرحله متوجه شدیم که سقف طبقات همکف و اول، وزنی خارج از ظرفیت پیدا کرده است، دلیل آن هم این بود که مرمت چندین باره سقف این بنا، موجب افزایش وزن آن شده بود که ما عملیات بازسازی و مرمت سقف را طبق نظر کارشناسان مرمت آغاز و اقدام به سبک‌سازی آن با همان مصالح اولیه اما باکیفیت کردیم و وزن آن را طبق استانداردها و شرایط بنا کاهش دادیم. هرچند این اقدامات موجب زمان‌بر شدن و پرهزینه‌شده عملیات بازسازی این بنا شد ولی ما این کار را اصولی انجام دادیم تا این عمارت که بخش مهمی از هویت فرهنگی و تاریخی این منطقه را روایت می‎‌کند، برای نسل آینده استاندارد بازاحیا شود.

صفایی با تاکید بر اینکه در ادامه مرمت این بنا، متوجه شدیم که برج‌های آن نیز در اثر گذر زمان و همجواری با رطوبت و نوع مصالح به کار رفته در آن دچار فرسودگی و نشست شده است، تصریح کرد: مرمت این برج‌ها را با همان مصالح اولیه و طبق بافتار اولیه آن انجام دادیم و با رفع مشکلات موجود مقاوم‌سازی کردیم.

وی از بین رفتن راه‌پله‌های ساختمان که دسترسی به طبقات فوقانی را تسهیل می‌کنند، دیگر مشکل جدی عمارت ملک برشمرد و در این باره گفت: در عملیات بازسازی راه پله آن‌، قسمت‌هایی که سنگ آن سالم بود، مرمت کردیم و قسمت‌هایی که کامل فرسوده و از بین رفته بود، با استفاده از چوب‌های محکم بازسازی کردیم. 

مجری بازسازی و مرمت عمارت ملک که همزمان مرمت عمارت نصوری دیگر بنای تاریخی شاخص استان را در سیراف برعهده دارد، تاکید کرد: عمارت ملک یکی از منحصربه‌فردترین بناهایی است که در جنوب کشور ساخته شده است، چراکه در این بنا، نقاشی‌هایی وجود دارد که در حین مرمت تالار اصلی و اتاق‌های طبقات همکف و اول کشف شدند، برخی از این نقاشی‌ها به طرز ناشیانه‌ای در دوره‌ای زیر گل و گچ مخفی شدند که تیم بازسازی بنا در حین بازسازی با ظرافت و دقت این نقاشی‌ها را از زیر گچ و گل بیرون آورند و با کمترین دخل و تصرف در ظاهر آن، این نقاشی‌ها را بازاحیا کردند.

صفایی با تاکید بر اینکه در عمارت‌ها و بناهای تاریخی جنوب کشور به‌دلیل وجود رطوبت بالا کمتر از نقاشی استفاده شده است، بیان کرد: از این‌رو عمارت ملک جزء معدود بناهایی است که دارای نقاشی است. این نقاشی‌ها دربردارنده نقوش گل و طرح‌های اسلیمی هستند که با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی شده‌اند و در عین سادگی، دارای زیبایی و جذابیتی خاصی و معرف گوشه‌ای از هنر و ذوق نقاشان این سرزمین هستند.

وی سپس به نمای اصلی عمارت ملک اشاره و تصریح کرد: نمای اصلی ساختمان نیز تحت تاثیر رطوبت و گذر زمان دچار فرسودگی و کهنگی و آسیب‌های فیزیکی مثل شکاف و نشست شده بود که عملیات بازسازی آن نیز طبق استانداردهای مرمتی و نمای اولیه ساختمان انجام و گچ‌اندود شد.

صفایی همچنین به ساخت در و پنجره‌های بنا که با متریال‌های اولیه ساختمان و طبق بافتار اولیه آن ساخته شده، اشاره کرد و افزود: بخش زیادی از در و پنجره‌ها نصب شده‌اند و بقیه نیز در حال نصب شدن هستند. در حال حاضر مرمت بنا در مراحل پایانی قرار دارد و فقط کارهای تاسیسات ساختمان شامل برق‌کشی و لوله‌کشی آب و فاضلاب آن مانده است که با تکمیل این مراحل در تلاش هستیم در آینده‌ای نزدیک با کاربری هتل بوتیک از این بنای تاریخی بهره‌برداری کنیم.

وی وجود خانواده‌های مهاجر را در بخش‌های مهم از این مجموعه تاریخی، یکی از عوامل بازدارنده و موثر در کند شدن عملیات مرمت این عمارت معرفی و تصریح کرد: همچنان خانواده‌های مهاجر در قسمت‌هایی این بنا مستقر هستند و تنها بنای مرکزی به اداره‌کل میراث فرهنگی استان تحویل داده شده است، امیدواریم که شورای تامین با رعایت حقوق خانواده‌های مهاجر و شرایط تاریخی بنا، این مشکل را به نحو مطلوبی حل کند.

مجری بازسازی عمارت ملک، کرونا را دیگر عامل مهمی دانست که بازسازی این عمارت را مشمول زمان کرد و در این باره گفت: در دوران فراگیری کرونا، به دلیل شرایط مرگبار و پرریسکی که بر جامعه حاکم شده، کارگاه بازسازی این بنا با اینکه تعطیل کامل نشد و فعال ماند اما عملیات مرمت را کند کرد. افزون بر این، شرایط آب و هوایی بوشهر و رطوبت بالا، از سرعت بخشی از کار مثل گچ‌کاری ساختمان کاست. قطعا همه این عوامل در کنار شرایط اقتصادی و تورم روزافزون موجب شدند که هزینه مرمت و بازسازی چندین برابر افزایش پیدا کند و در این زمینه فشار مضاعفی به ما وارد شود.

وی در پاسخ به این سوال مبنی بر اینکه آیا در مرمت عمارت ملک از تسهیلات دولتی که برای مرمت بناهای تاریخی تعیین شدند، استفاده کردید، بیان کرد: خیر، تا این لحظه همه از سرمایه شخصی استفاده کرده‌ایم و حال با توجه به اینکه مرمت بنا در مراحل پایانی قرار دارد، امیدواریم که با نگاه مثبت و حمایت بجای اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تسهیلاتی که شامل حال بنا می‌شود، به آن تعلق بگیرد تا پروسه مرمت این بنا سریع‌تر پیش برود و به بهره‌برداری برسد.

صفایی با تاکید بر اینکه مرمت بناهای تاریخی همان‌قدر که جذابیت دارد، کار پرمسوولیتی است، گفت: چون شما تنها با یک بنا مواجه نیستید،  بلکه با بخشی از فرهنگ و معماری یک سرزمین روبه‌رو هستید که در خود موتیف‌ها و المان‌هایی را جای داده که برخاسته از یک فرهنگ اصیل و تمدنی ریشه‌دار و کهن است. این بناها یادگار و میراث شکوهمند مردمان این سرزمینِ استوار هستند که رونق و اهمیت تاریخ و جغرافیای این منطقه را متذکر می‌شود. از این‌رو، در بحث بازسازی و مرمت عمارت ملک با وسواس و حوصله پیش می‌رویم تا در نهایت امانت این مسوولیت سنگین را به سرانجام برسانیم.