اردوغان در ادامه اقدامات پسا کودتایی خود دستور تعطیلی بیش از یک هزار مدرسه خصوصی منتسب به فتحالله گولن و اخراج معلمان را صادر کرد اما چرا وی از این مراکز آموزشی در هراس است؟
بیش از یک هفته از وقوع کودتای نافرجام در ترکیه می گذرد اما همانند سایر اتفاقات دو سال اخیر ترکیه در مورد کودتای نافرجام روز جمعه ۲۵ تیرماه اینبار نیز نام فتحالله گولن بر سرزبان‌ها افتاده و مقامات ترکیه وی را که زمانی متحد رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه، بود به‌عنوان عامل اصلی این کودتا معرفی می‌کنند. گولن که به سبب اقدامات آموزشی خود هواداران زیادی در نهادهای مختلف ترکیه داشته و دارد هم‌اکنون در برزخی سخت گرفتار شده چون حکومت اردوغان به بهانه کودتا شروع به قلع و قمع هواداران وی کرده و در همین راستا روز شنبه دوم مرداد ماه دستور تعطیلی بیش از دو هزار واحد آموزشی، اخراج گسترده معلمان و تعطیلی دیگر نهادهای خصوصی که به‌نوعی به گولنیست‌ها مرتبط بودند، صادر شد.
همانطور که اشاره شد گولن به سبب آموزش و در اختیار داشتن مدارس متعدد هواداران زیادی را دارد، در حقیقت گولن با پرداختن به امر آموزش به‌عنوان یکی از ارکان مهم تفکرات خود نسلی را پرورش داده که بر اساس میل او رفتار می کنند. گفته می‌شود از دید گولن آموزش امری مقدس است، چراکه افراد با دانش هستند که می توانند مفید باشند. به همین دلیل عمده تمرکز گولن بر ایجاد شبکه ای از مدارس، دانشگاه ها و خوابگاه‌های دانشجویی است که افراد را از کودکی تا بزرگسالی مورد تربیت و آموزش قرار می‌دهد. این مدارس علاوه بر ترکیه، در اروپا، امریکا، افریقا، آسیای جنوب شرقی و از همه مهم‌تر در کشورهای ترک تبار آسیای میانه دایر شده است. کیفیت آموزشی بالای این مدارس سبب شده تا بخشی از نخبگان حاکم این کشورها فرزندان خود را به این مدارس بفرستند. بخش اعظم محتوای آموزشی این مدارس مربوط به علوم طبیعی و مولد ثروت است. او قائل به ستیز با مدرنیته نیست، به عکس آن را می‌ستاید و می‌کوشد آن را با دین جمع کند. در حالی که عمده جریانات اسلامی بر وارد کردن متون دینی در نظام آموزشی تاکید دارند، اساس نظام آموزشی گولنی اسلامی نیست و تمرکز اصلی روی شیوه‌های آموزش مدرن است. شاید نقطه تمایز جریان گولن از سایر جریانات اسلامی همین رویکرد خاصی آموزشی این جریان باشد. فتحالله گولن قدرتمندترین رهبر مذهبی در ترکیه امروز به شمار می‌رود که از دهه ۱۹۷۰، شبکه‌ای از نهادهای آموزشی، سازمان‌های غیردولتی و تجاری را ایجاد کرد و با نفوذ به نهادهای تصمیم‌گیرنده در ترکیه - از جمله دادگستری - حلقه قدرت و ثروت خود را تکمیل کرد. فعالیت‌های جنبش (یا جماعت) گولن با وجود ادعای آنها بر نبود سازماندهی منسجم و کار تشکیلاتی، به قدری با برنامه پیش می‌رود که اکنون مدارس و نهادهای مدنی وابسته به جماعت وی، در سراسر جهان مشغول فعالیت و ترویج آموزش‌ها و اعتقادات سیاسی - مذهبی رهبر خود هستند. بسیاری لقب امام به او داده‌اند و به امام گولن یا امام در تبعید معروف شده است.
تبعید خودخواسته‌ای به امریکا که بدون دستاورد هم نبوده و جنبش اسلامی که فتحالله گولن پایه‌گذار آن شده است، اکنون نزدیک به یک هزار مدرسه اسلامی در ۱۳۰ کشور جهان با هزاران دانش‌آموز و ۳ تا ۶ میلیون پیرو دارد. یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های مدارس گولن در امریکا و با نزدیک به ۱۰۰ مدرسه است و در ترکیه نیز نزدیک به ۳۰۰ مدرسه با بهترین امکانات تاسیس کرده است. نفوذ رسانه‌ای این جنبش در داخل ترکیه نیز بسیار قوی است و پرفروش‌ترین روزنامه این کشور – تودی زمان Today Zaman- متعلق به هواداران اوست. فتحالله گولن اعتقاد راسخی به آموزش داشته و سعی دارد اهداف خود را هر چه که باشند، از طریق تربیت افراد پیش برد.
در سال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جماعت گولن مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می‌کنند. این مدارس بیش از دو میلیون دانش‌آموز را تربیت کرده که بسیاری از آنها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. تعداد مدارس گولن در داخل ترکیه ۳۰۰ مدرسه و در کل دنیا بیش از ۱۰۰۰ مدرسه تخمین زده می‌شود که در کشورهای مختلف در پنج قاره گسترده شده‌اند و به‌صورت منعطف و ارگانیک با موسس مجموعه، فتحالله گولن در ارتباط هستند. همه مدارس گولن در تمام نقاط دنیا آموزش به زبان انگلیسی دارند و یکی از مشخصه‌های دانش‌آموختگان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی است. کیفیت آموزشی بالای این مدارس موجب شده نه تنها ترک تبارها و مسلمانان بلکه افراد بومی کشورهای مختلف اعم از مسیحی یا پیروان ادیان دیگر (یا حتی افراد بی‌اعتقاد به خداوند) اقدام ثبت نام فرزندان خود در این مدارس کنند.
تسامح یا افراط‌گرایی
اسلام فتحالله گولن، اسلامی لیبرال است که برداشت‌های متفاوتی از آیات قرآن دارد. به اعتقاد گولن، خواندن ریاضیات، فیزیک و شیمی همانند عبادت الله است. گولن با شعار تحمل مذهبی، تا‌کنون با رهبران کاتولیک‌ها، پروتستان‌ها و یهودیان جهان دیدار کرده است تا خود را به‌عنوان یک رهبر اسلامی میانه‌رو به جهانیان معرفی کند.
گولن معتقد است سکولاریسم تا جایی که به آزادی عقیده و مذهب احترام می‌گذارد، با اسلام سازگار است. گولن سودای پایه‌گذاری دولتی اسلامی به سبک خودش در ترکیه را دارد تا این کشور به مدلی برای الگوبرداری کشورهای مسلمان تبدیل شود؛ اسلامی که آماده سازش با همه فرقه‌ها و مذاهب و کشورهای جهان است؛ حتی رژیم اسرائیل و صهیونیست‌ها. چه این‌که، گولن از جمله مخالفان حرکت دولت ترکیه در اعزام کاروان امدادرسانی به مردم در محاصره غزه بود و به اعتقاد این داعیه‌دار رهبری مسلمانان، نباید بدون رضایت و هماهنگی اسرائیل چنین اقدامی انجام می‌شد. جنبش گولن در ترکیه که مروج مدارا و تسامح است به یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های اسلامگرا در جهان تبدیل شده است اما آیا این جنبش دارای ارزش های مدرنیته است یا در پس پرده دارای عناصر بنیادگرایی است؟ از کنیا تا قزاقستان، یک شبکه اسلامگرای نسبتا تازه تاسیس، میلیون ها نفر را به خود جلب کرده است.
بنیانگذار این جنبش محمد فتحالله گولن یک واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاقی و الهیات اهل ترکیه است که اکنون در پنسیلوانیای امریکا زندگی می‌کند. جنبش گولن علاوه بر مدارس ذکر شده، دارای ارتباطاتی با موسسه های تحقیقاتی، دانشگاه ها، روزنامه، ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی، و حتی یک بانک است اما این شبکه عظیم به هیچ سازمان و گروهی از نوع خود شبیه نیست. این شبکه دارای ساختار رسمی و یا سازماندهی محسوسی نیست و به‌طور رسمی نیز عضو نمی‌پذیرد. هواداران این جنبش می‌گویند که آنها تنها با الهام گرفتن از دیدگاه‌های فتحالله گولن که مروج اسلام اهل مدارا و متکی بر نوع دوستی، اخلاق، سخت کوشی و آموزش است، با یکدیگر همکاری می‌کنند.
دیدگاه فتحالله گولن در مورد روابط بین‌الملل، و شیوه عملگرایانه او در رابطه با مسائل تجاری همچون استفاده از اعتبارات مالی، یکی از عوامل مهم در جذب تاجران اهل ترکیه به وی به‌شمار می‌رود. منتقدان این جنبش اما ادعا می‌کنند که هدف آن دستیابی به قدرت به‌منظور ترویج گرایش‌های محافظه‌کارانه از اسلام در مسائلی همچون ازدواج و استفاده از مشروبات الکلی در سراسر جهان است و این‌که این جنبش قصد دارد، هرگونه مخالفت علیه خود را سرکوب کند. در سال‌های گذشته و قبل از آغاز تنش‌ها میان وی و اردوغان سه تن از برجسته‌ترین منتقدان جنبش گولن در ترکیه، روانه زندان شدند. این مساله واکنش‌های منتقدانی را به همراه داشت که ادعا می‌کنند این جنبش به نیرویی سلطه جو در ترکیه تبدیل خواهد شد.
منتقدان گولن به ویدیویی اشاره می‌کنند که در سال ۱۹۹۹ منتشر شد. در این ویدیو گولن ظاهرا از هوادران خود می‌خواهد تا به عمد تلاش کنند در ساختارهای اصلی کشور و سازمان‌های کلیدی نفوذ کنند. گولن در این ویدیو می‌گوید: شما باید بدون آن‌که توجه کسی را جلب کنید، وارد شریان نظام شوید تا به مراکز قدرت دست یابید. شما باید تا زمانی که تمامی قدرت کشور را در دست گرفته‌اید صبر کنید، تا زمانی که از تمامی توان و امکانات نهادهای قانونی در ترکیه برخوردار شده باشید. یک سال بعد، گولن با اتهام براندازی نظام سکولار ترکیه مواجه شد. گولن از ترکیه به امریکا رفت و ادعا کرد که ویدیوی مذکور دستکاری شده است. مدتی بعد دادگاه در غیاب وی، او را از اتهامات وارده تبرئه کرد.
اختلافات درونی مین اردوغان و گولن بعد از سال ۲۰۱۰ از جایی نمایان شد که یک دادستان ویژه به نام صدرالدین ساریکایا پنج تن از ماموران اطلاعاتی ترکیه از جمله رئیس سازمان اطلاعات این کشور (میت) را احضار کرد و با این اقدام یک واقعیت مهم را آشکار کرد؛ این‌که عدالت و توسعه همه ارکان حاکمیتی ترکیه را در اختیار ندارد. او با احضار این پنج تن از یک شکاف عمیق درون حاکمیت ترکیه پرده برداشت.
این جنگ قدرت موجب شد تا در سال‌های بعد نمونه‌های دیگری از بروز تنش میان جریان اردوغان و گولنیست‌ها را شاهد باشیم که از ملموس‌ترین آنها مورد فساد مالی مقامات و پرونده رضا ضراب که منجر به بازداشت تعدادی از فرزندان وزرای کابینه اردوغان و برکناری تعدادی از وزاری کابینه وی شد و همچنین افشای مکالمات محرمانه سران ارشد حکومت ترکیه درباره سوریه و تحولات این کشور اشاره کرد.
یکی از دلایل تقابل میان اردوغان و گولن می‌تواند این مورد ساده باشد که در واقع جنبش گولن احساس می‌کند آن‌گونه که شایسته آن بوده پاداش حمایتش از حزب حاکم عدالت و توسعه را دریافت نکرده از همین رو در تلاش است تا مراکز قدرت بیشتری را تصاحب کند. گولن در مدارس خود افرادی را تربیت کرده که این افراد اکنون وارد نهادها و دستگاه‌های مختلف ترکیه شده‌اند و شاید از همین رو باشد که در یک هفته اخیر بیش از ۵۰ هزار نفر از کارکنان بخش‌های مختلف ترکیه از کار بی کار شده‌اند.
