إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ...

بامدادجنوب- الهام بهروزی:

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیْرَ کُلَّهُ؛ هر کس از شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بى‏نصیب شده است».

«شب قدر» میعادگاه عشاق با معبود لایزال است. شبی که همچون رازی در میان دیگر لیالی است. شبی است که قرآن کریم به یکباره از لوح محفوظ بر بیت المعمور یا سینه حضرت محمد (ص) فروفرستاده شده است. این‎گونه در روایت آمده که قرآن به دو صورت نازل شده است، یکی به‌صورت تدریجی (در مدت 23 سال نبوت) به پیامبر اکرم (ص) وحی شده و دیگری هم به‌صورت یکباره و یکجا در شب قدر نازل شده است. خداوند در آیه 185 سوره بقره، ماه رمضان را ماهی معرفی می‌کند که قرآن در آن نازل شده است و در آیه آغازین سوره قدر نیز شب قدر را شبی می‌داند که قرآن در آن نازل شده است؛ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ ﴿۲﴾ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿۵﴾؛ ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم (1) و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟! (2) شب قدر بهتر از هزار ماه است (3) فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان هر امری را نازل می‌کنند (4) شبی است سرشار از سلامت تا طلوع سپیده (5)» (سوره قدر).

این شب در میان مسلمانان به دلیل همزمانی با ضربت خوردن و شهادت حضرت علی (ع) از ارزش و جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است و مردم در این شب ضمن انجام اعمال مستحب و احیای آن به عزاداری برای مولای متقیان نیز می‎پردازند. همان‎گونه که در بالا اشاره شد، شب قدر در قرآن بهتر و نیکوتر از هزار ماه است. در روایات آمده است که این شب در دهه آخر ماه مبارک رمضان واقع شده است و یکی از سه شب 19، 21 یا 23 رمضان است و علمای شیعی معتقدند، احتمال این‎که شب قدر، شب 23 رمضان باشد، بسیار زیاد است. این شب فرصتی برای بندگان است تا به خودشناسی، ابراز پشیمانی از گناهان، تزکیه نفس، زدودن پلشتی‎ها و پلیدی‎ها از وجود و توبه به درگاه خدا صراط مستقیم را در پیش بگیرند. فرصتی که در این شب خدای بخشنده به‌صورت ویژه به انسان می‎دهد تا پیش از مرگ وجودش را از ناخالصی‎ها و نامبارکی‏ها بشوید و به خلوص نیت آراسته سازد.

حال چرا این شب را «شب قدر» نامیده شده است؟ دلایلی برای نامگذاری آن برشمرده شده است که به این شرح است؛ 1) شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین مى‌شود. شاهد این معنى در آیات 3 و 4 سوره «دخان» است که مى‌فرماید: «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَه مُبارَکَه اِنّا کُنّا مُنْذِرینَ (3) فیها یُفْرَقُ کُلُّ اَمْر حَکیم (4)؛ ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم و ما همواره انذار‌کننده بوده‌ایم (3) در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مى‌گردد». این بیان، هماهنگ با روایات متعددى است که مى‌گوید: در آن شب مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین مى‌شود و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مى‌شود. البته این امر هیچ‌گونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساله اختیار ندارد؛ چراکه تقدیر الهى به‌وسیله فرشتگان بر اساس شایستگى‌ها و لیاقت‌هاى افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکى نیت و اعمال آنها است؛ یعنى براى هر کس آن مقدر مى‌کنند که لایق آن است یا به تعبیر دیگر، زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد که تاکیدى بر آن است. 2) بعضى نیز گفته‌اند: آن شب را به این دلیل شب قدر نامیده‌اند که داراى قدر و شرافت عظیمى است. نظیر آنچه در آیه 74 سوره «حج» آمده است: «ما قَدَرُوا اللّه حَقَّ قَدْرِهِ؛ آنها قدر خداوند را نشناختند»

3) گاه نیز گفته‌اند: به‌خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل شد. 4) یا این‌که شبى است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود. 5) یا این‌که کسى که آن شب را احیا بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت مى‌شود. 6) یا این‌که در آن شب، آنقدر فرشتگان نازل مى‌شوند که عرصه زمین بر آنها تنگ مى‌شود ـچون تقدیر به معنى تنگ گرفتن نیز آمده است ـ مانند «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُه» (آیه 7، سوره طلاق).

از میان همه این تفسیرها، تفسیر نخست در خصوص نامگذاری این شب به «شب قدر» از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است.

از شیخ صدوق نقل شده که «افضل اعمال در احیای شب قدر «مذاکره علمی» است». مرحوم سیدجواد حسینی‌عاملی، صاحب «مفتاح الکرامه» نیز در خصوص برترین اعمال شب قدر گفته است: «افضل و بهترین اعمال شب قدر« تحصیل علوم مذهبی» است» و علامه مجلسی در بحار آورده است: «بهترین اعمال در شب قدر؛ طلب آمرزش و دعا برای مقاصد دنیا و آخرت خود و پدر و مادر، خویشان و برادران ایمانی اعم از زندگان و مردگان و اذکار و صلوات بر محمد و اهل بیت اوست».

همچنین در مفاتیح‎الجنان در خصوص اعمال شب قدر به این ترتیب آمده است: «شب نوزدهم، اول شب‎های قدر است و شب قدر همان شبی است که در تمام شبی به خوبی و فضیلت آن نمی‎رسد و عمل در آن بهتر از عمل در هزار ماه است و در آن شب تقدیر امور سال می‎شود و ملائکه و روح که اعظم ملائکه است، در آن شب به اذت پروردگار به زمین نازل می‎شود و به خدمت امام زمان (عج) مشرف می‎شوند و آنچه برای هر کس مقدر می‎شوند، بر امام زمان (عج) عرض می‏کنند و اعمال شب‏های قدر بر دو نوع است؛ یکی که در هر سه شب مشترک هستند و دیگر آن‎که مخصوص به همان شب است. اعمال این شب که در هر سه شب (19، 21 و 23) مشترک هستند به این شرح است: نخست، غسل است. 

علامه مجلسی در این باره گفته است: «غسل این شب‏ها را مقارن غروب آفتاب کردن بهتر است که نماز شام را با غسل بکند». دوم، دو رکعت نماز است که در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از فراغ، هفتاد مرتبه «استغفرالله و اتوب الیه» بگوید. در روایت نبوی آمده است که «از جای خود برنخیزد تا حق تعالی او را و پدر و مادرش را بیامرزد». سوم، قرآن مجید را بگشاید و بگذارد در مقابل خود و بگوید: «اللَّهُمَّ اِنّی اَسئَلُکَ بِکِتابِکَ المُنزَلِ و ما فیهِ...». چهارم، آن‎که مصحف شریف را بگیرد و بر سر بگذارد و بگوید: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ هذَا القُرآنِ و بِحَقِّ من اَرسَلتَهُ بِهِ...». پنجم، زیارت کند امام حسین (ع) را در خبر است که چون شب قدر می‎شود، منادی از آسمان هفتم ندا می‎کند از بطنان عرش که حق تعالی آمرزیده هر که را که به زیارت قبر حسین (ع) آمده است. ششم، احیا بدار این شب‎ها را همانا روایت شده هر که احیا کند شب قدر را گناهان او آمرزیده شود. هر چند به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‏ها وکیل دریاها باشد، هفتم، صد رکعت نماز بخواند که فضیلت بسیار دارد و افضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد 10 مرتبه توحید بخواند، هشتم، بخواند دعای «اَللّهُمَّ اِنّی اَمسَیتُ لَکَ عَبداً داخِراً...» و نهم، در بعضی از روایت وارد شده است که دعای «جوشن کبیر» را در این سه شب بخوانند و اما اعمال مخصوص سه شب به تفکیک به این شرح است: شب نوزدهم: صد مرتبه بگوید «استفرالله ربی و اتوب الیه»، صد مرتبه گفته شود: « اللَّهُمَّ العَن قَتَلَهَ اَمیرِ المُومِنینَ»، خواندن دعای «یا ذَالَّذی کانَ...» و همچنین دعای « اللَّهُمَّ اجعَل فیما تَقضی و تُقَدَّر مِنَ الاَمرِ المَحتُومِ...» در این شب مستحب است خوانده شود. شب بیست و یکم: فضیلت این شب بیشتر از شب نوزدهم است و باید اعمال آن شب را از غسل، احیا، زیارت، نماز هفت «قل هوالله» و قرآن بر سر گرفتن و صد رکعت نماز، دعای جوشن کبیر و ... انجام داد. در روایت آمده که یکی از دو شب (بیست و یکم و بیست و سوم) شب قدر است و اعمال شب بیست و سوم: نخست، خواندن سوره «عنکبوت» و «روم» که حضرت صادق (ع) قسم یاد کرده که خواننده این دو سوره در این شب از اهل بهشت است. دوم، خواندن سوره «دخان»، سوم، قرائت سوره «قدر»، چهارم، آن‎که تکرار کند در این شب این دعا را «اَللّهُمَّ کُن لِوِلیِّکَ ...» و ذکر آن در ضمن ادعیه شب‎های دهه آخر بعد از دعای شب بیست و سوم گذشت. پنجم، خواندن دعای «اَللّهُمَّ امدُد لی فی عُمری...»، دعای «یا باطِناً فی ظُهُورِهِ و یا ظاهِراً فی بُطُونِهِ...» و هشتم، آن‌که غیر از غسل اول شب غسلی نیز در آخر شب کند و بدان‎که از برای غسل و احیای از برای غسل و احیای این شب و زیارت امام حسین (ع) و صد رکعت نماز فضیلت بسیار و تاکید شده است».

با این اوصاف، شب قدر فرصتی برای بازگشت به خویشتن خویش و رهایی از قید و بند وابستگی‎های دنیوی است، مجالی برای تمرین انسانیت است. در این شب‏ مقدس فرشتگان به امر الهی به زمین می‎آیند و درهای آسمان روی آدمیان گشوده می‎شود تا مناجات و راز و نیاز خالصانه آنها به عرش برسد. شب قدر، شب نزول قرآن و بخشش را قدر بدانیم و در آن برای رستگاری و عاقبت‎بخیری بکوشیم.