از تخریب بناهای تاریخی جلوگیری شود

|قسمت دوم|

بامدادجنوب- الهام بهروزی:

کتاب «بوشهر دیر، بوشهر دور» اثری است که زندگی بناهای شاخص بندر بوشهر را روایت می‎کند. اسماعیل جاشویی مولف این کتاب مهم‎ترین دغدغه خود را از گردآوری این مجموعه عکس، متوجه کردن نگاه مسوولان و مردم به بناهای تاریخی و شاخص شبه‎جزیره بوشهر معرفی می‎کند. این هنرمند علاوه بر عکاسی، در زمینه فیلمسازی، مستندسازی و فیلمبرداری نیز موفق ظاهر شده است و تاکنون آثاری شامل «شيرجه»، «دود»، «فيلمنامه»، «پيرمرد و خاطره»، «پرواز»، «روزنه»، «افق»، «مداد آبی»، «صياد كوچك»، «بودن»، «حسنك كجايي»، «ب مثل باران»، «صدای صبح»، «دهه محرم»، «چرخه طبيعی»، «ماهيگيری»، «شب»، «جایی ديگر»، «جيلم»، «تعزيه روستای زيارت»، «چرخاب» و «زندگی من» تولید یا فیلمبرداری کرده است. جاشویی داوری جشنواره‎های متعددی نظیر داوری چهارمين نمايشگاه و مسابقه سالانه عكس استان بوشهر (1379)، جشنواره فرهنگي-هنري دي بآذر (1382)، مسابقه عكس خبري ديدار (1386)، مسابقه عكس محرم در قاب سرخ (١٣٨٦)، جشنواره عكس فانوس دريايي (١٣٨٨)، جشنواره بافت تاريخي بوشهر (1388)، جشنواره انسان و جامعه (139٠) در کارنامه هنری خود دارد. این عکاس، مستندساز و فیلمساز تاکنون نمايشگاه‎هاي عكس انفرادی با نام‏های «تعزيه روستای زيارت»، «مجموعه آثار»، «جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر»، «آثار تاريخی استان بوشهر»، «سيم‌ها و سايه‌ها»، «بافت قديم بوشهر» برگزار کرده است.

 جاشویی همچنین در نمايشگاه‎هاي عكس گروهی با نام «روز جهانی موزه»، «ميراث فرهنگی»، «هفته ميراث فرهنگی»، «هفته فيلم و عكس انجمن سينمای جوان بوشهر» و «شمر درودگاه» حضور داشته است. وی با انجمن سینمای جوان بوشهر (1370) و گروه ارتباط تصویری دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر در زمینه تدریس عکاسی و تصویربرداری همکاری داشته است. می‎توان از آثار مستند اسماعیل جاشویی به «عكاسی پژوهش‎هاي مردم‌شناسی قصه‌های محلی استان بوشهر»، «دست‎بافت‏هاي استان بوشهر»، «تعزيه روستاي زيارت»، «مستندسازی (عكاسی و تهيه فيلم مستند) سه فصل حفاری باستان‌شناسی محوطه تاريخی چرخاب»، «مستندسازی (عكاسی و تصويربرداری) تعيين حريم گورستان تاريخی شغاب» و «عكاسی پژوهش‎هاي بررسی و شناسایی آثار تاريخی شهرستان دشتستان، منطقه پشتكوه دشتستان، شهرستان كنگان، شهرستان ديّر، شهرستان دشتي و شهرستان تنگستان» اشاره کرد. کارنامه پربار جاشویی در عرصه معماری و بناهای تاریخی گواه دغدغه و توجه ویژه او به تاریخ و فرهنگ استان بوشهر است. او با پشتکار و به کمک هنر خود کوشیده است تا در کنار معرفی بسیاری از آثار ملموس و ناملموس میراث تاریخی این منطقه از کشور، تلنگری به مسوولان برای توجه بیشتر به این حوزه زده باشد.

شبه‎جزیره بوشهر در دل خود بناهای تاریخی بی‎شماری جا داده است و از پتانسیل فوق‎العاده‎ای در این زمینه برخوردار است اما شوربختانه مدیران میراث‌فرهنگی و دیگر دستگاه‏های متولی در زمینه حفظ، بازسازی و مرمت این بناها بسیار ضعیف ظاهر شده‎اند، به‎‏طوری که امروز شاهد تخریب و ویرانی بسیاری از بناهای تاریخی و دیرینه در گوشه‎کوشه این بندر هستیم، بناهایی که بیشتر شبانه و در اوج بی‎توجهی‏ها تخریب شده یا فرو می‎ریزند و این مساله تنها چند روز نخست اعتراض مردمی را به همراه دارد ولی خیلی زود این اعتراضات فروکش می‌کند و انگار این بناها از آغاز وجود نداشته است. در کتاب «بوشهر دیر، بوشهر دور» تصاویر بسیاری از این بناهایی که دیگر وجود خارجی ندارند، ثبت شده است. در این اثر، عکس‎هایی که حاصل 10 سال تلاش اسماعیل جاشویی است؛ گواه غنای معماری در بوشهر است. اما آیا ما میراث‎داران خوبی برای این همه ذوق، سلیقه، هنر و خلاقیت بوده‎ایم؟!! آیا در مرمت و بازسازی‎ها شرط امانتداری را رعایت کرده‏ایم؟!! آیا کوچه‎ها و پس‌کوچه‏هایی که این بناهای شاخص را به هم پیوند می‏دادند هنوز هم با همان حال و هوای سابق این بناهای فاخر را در خود جای داده‎اند؟!! اسماعیل جاشویی که روزی این کوچه‏ها و عمارت‎های زیبا را از نزدیک لمس کرده است، این بار تلاش کرد تا با تالیف اثری در این خصوص بار دیگر زندگی بناهای کهن و شاخص را به تصویر بکشد و یادآوری کند که این بناهای شاخص و تاریخی هستند که دیرینگی شهر بوشهر را به رخ می‎کشد. روز گذشته قسمت نخست گفت‎وگو با اسماعیل جاشویی، مولف «بوشهر دیر، بوشهر دور» منتشر شد، حال در این شماره قسمت دوم و پایانی این گفت‏وگو منتشر می‎شود. 

چاپ كتاب در كنار ديگر فعاليت‌هاي فرهنگي از مهم‌ترين و اساسي‌ترين كارهاي زيربنايي در حفاظت از بناهاي تاريخي است. بناهاي تاريخي در طول زمان فرسوده شده و نياز به مرمت مستمر دارند. اين مرمت بسيار پر هزينه بوده و البته كاري تخصصي و علمي است. شايد به نظر برسد مشكل اصلي كمبود مسائل مالي است ولي واقعيت غير از اين را نشان مي‌دهد. به عنوان مثال در مرمت عمارت حاج رئيس چند ميليارد تومان هزينه شده ولي متاسفانه با مرمت غلط اين بنا ارزش‌هاي تاريخي خود را از دست داده است. خيلي از بناهاي مرمت شده بوشهر دچار اين نابودي هويت تاريخي شده‌اند. در كتاب «بوشهر دير، بوشهر دور» هيچ عكسي از اين بناهاي مرمت شده نگذاشتم. به‌عنوان مثال از خانه «هفته» عكس قبل از مرمتش را در كتاب گذاشتم، در حالي كه عكس بعد از مرمت خانه «هفته» را كه بسيار شيك نوسازي شده، داشتم. رفتار بساز و بفروشي با مرمت بناهاي تاريخي موجب نابودي كامل هويت تاريخي بناها شده است. دليل اين امر استفاده نکردن از علم روز جهاني در اين كار تخصصي است. حتي در سال‌هاي اخير از استادكاران بناي قديمي نيز در مرمت بناهاي تاريخي استفاده نمي‌كنند. مشكلات مرمت و حفاظت از بناهاي تاريخي تنها در همين موارد خلاصه نمي‌شود.

 اگر بخواهيم در يك كلمه همه اين موارد را خلاصه كنيم، فقط كلمه فرهنگ است. فقر فرهنگي در تمامي زمينه‌ها مرتبط با اين بناهاي تاريخي بيداد مي‌كند. در چنين وضعيتي كار فرهنگي و در واقع فرهنگ‌سازي از مهم‌ترين و زيربنايي‌ترين اقدامات هر علاقه‌مند به اين آثار تاريخي است. در تمامي شهرهاي تاريخي كشورهاي توسعه‌يافته وظيفه حفاظت از بناهاي تاريخي برعهده شهرداري‌هاست. در ايران متاسفانه اين وظيفه از دوش شهرداري خارج شده و خود دولت عهده‌دار انجام آن شده است. وظيفه‌اي كه به دوش سازماني از نظر مالي بسيار ضعيف گذاشته شده است. مجموع بناهاي تاريخي كشور ايران بسيار زياد و همه آنها نيازمند هزينه بسيار زياد برای مرمت مستمر هستند. شهرداري از دو نظر مي‌‌بايست عهده‌دار اين مسووليت خطير باشد. از نظر مالي به‌واسطه توان كافي انجام اين پروژه‌هاي مرمتي و دوم از نظر نظارتي كه از سوي مردم يا همان شوراي شهر بر انجام اين امور صورت مي‌گيرد. البته اين يك ايده‌آل نهايي براي حفاظت از بناهاي تاريخي است و در شرايط امروزي كه همه چيز به‌صورت سطحي انجام شده و بدنه كارشناسي شهرداري‌ها فاقد هرگونه تخصص در زمينه مرمت بناهاي تاريخي است، اين واگذاري كار به شهرداري عواقب وحشتناكي همچون فرو ريختن طارمه خانه «طاهري» در پي دارد. در طرحي بسيار غيركارشناسي شده شهرداري بافت قديم عهده‌دار مرمت جداره بيروني اين خانه شد كه متاسفانه به فاجعه ختم شد.

دغدغه هميشگي‌ام جلوگيري از تخريب بناهاي تاريخي است و در طول چند دهه به اين نتيجه رسيدم كه تنها راه يا حداقل مهم‌ترين راه رسيدن به اين خواسته كار فرهنگي و فرهنگ‌سازي در خصوص اين هويت تاريخي است. شهروندان اين شهر اگر گنج درون اين بناها را كشف كنند، خودشان بهترين حفاظت كنندگان اين معماري ارزشمند مي‌شوند. اين هدف ساده‌اي نيست و فقط با كار فرهنگي و توليد آثاري كه ارزش‌هاي درون اين بناهاي تاريخي را هويدا كند، ميسر است. فرهنگ‌سازي كاري سخت و زمان‌بر است ولي تنها راه نجات هويت تاريخي ما تلاش مستمر در اين راه است. البته چاپ كتاب عكس يكي از هزاران راه در اين مسير است. هر شهروند علاقه‌مند با هر ابزار و وسيله و يا حتي با آگاهي‌رساني به دوستان خود مي‌تواند گام كوچك ولي بسيار مهمي در اين مسير بردارد. نبايد تقصير تخريب بناهاي تاريخي را به گردن ديگران يا دولت يا شهرداري انداخت. البته كه همه وظيفه دارند در اين راه تلاش كنند ولي بسيار مهم است كه خود ما شهروندان علاقه‌مند هر كاري كه از دستمان برمي‌آيد، انجام دهيم. هنرمند با هنرش، نويسنده و روزنامه‌نگار و تمامي اهالي قلم با هر رسانه‌اي كه در دست دارند. حتي يك شهروند دغدغه‌مند با علاقه‌مند كردن دوستان خود مي‌تواند بزرگ‌ترين گام را در راه جلوگيري از تخريب بيشتر اين آثار گرانبها بردارد.

عكاسي به‌عنوان يك رسانه توانايي‌هاي بسيار زيادي دارد. هم به‌عنوان هنر و يا خبر و گزارش اين توانايي در ذات تصوير عكس وجود دارد. عكاسي مثل قلم، توانايي بسيار زيادي در انتقال مفاهيم دارد. اين توانايي بستگي به افراد در استفاده از ابزار و شناخت نسبت به موضوع دارد. يك مساله بسيار مهم در خصوص عكس ارزش آن به‎عنوان يك سند است. اين اسناد تاريخي در گذشت زمان بسيار ارزشمند مي‎شوند. هر قوم و ملت و حتي فردي با داشتن حافظه تاريخي توانايي ساخت آينده خود را پيدا مي‌كند. بدون اين حافظه تاريخي همچون فردي بدون هويت مي‎شويم كه هيچ شناختي از گذشته خود ندارد. اين فرد يا قوم و ملت بدون حافظه هيچ آينده‌اي نيز در پيش نخواهد داشت. يكي از مهم‎ترين دلايل عقب‌ماندگي كشور و شهر ما همين نداشتن حافظه تاريخي است و به همين دليل هميشه در طول تاريخ مجبور به اختراع هزارباره چرخ شده‌ايم. چرخي كه در كشورهاي پيشرفته فقط يك بار اختراع شده و بعد از آن روند رشد و بالندگي شهر و كشورشان دنبال شده است.

 فقط نظاره هزينه‌هاي تكراري به‎خاطر استحكام نداشتن و خيلي از نقص‎هاي معماري ساختمان‏هاي امروزي اين مشكل حافظه تاريخي را به‎خوبي نشان مي‎دهد. ما مردم بوشهر و البته همه شهرها و روستاهاي كشور ايران متاسفانه در معماري امروزمان هيچ درسي از معماري بسيار ارزشمند گذشته خود نگرفتيم. معماري تمام شهرهاي ايران بدون تطابق با اقليم و جغرافيا و طبيعت پيرامونش يك شكل و بسيار سطحي شده است. شايد بخش كوچكي از اين مشكل به‎خاطر مسائل مالي است و با اطمينان مي‏توان گفت معماري در حال حاضر نسبت به گذشته خود بسيار افت كرده است. عكس به‏عنوان يك سند تاريخي اين حافظه تاريخي معماري را براي آيندگانمان حفظ مي‏كند و البته همه نقاط قوت و ضعف با هم نشان مي‏دهد. عكس همين معماري نازل امروزي براي چند نسل آينده بهترين سندي است كه از ناپايداري و ضعف معماري امروز پرده‎برداري مي‏كند. اگر كه ما داراي حافظه تصويري قوي بوديم و البته فرهنگ نگاه به گذشته براي عبرت خود را داشتيم، شهرهاي ما اين وضعيت اسفناك فعلي را نداشتند.

بعد از كتاب «سيراف مرواريد خليج فارس» و «سفر سنگ» همين كتاب «بوشهر دير، بوشهر دور» كه زمستان ١٣٩٦ منتشر شد، آخرين كار بود. در ادامه همين كار در حال تلاش براي انجام پروژه عكاسي بعدي هستم كه حداقل سه سال زمان مي‎برد.

نقاشي‎هاي انسان نخستين كم‏كم تبديل به خط نقاشي شد و با انتزاعي شدن در نهايت به خط امروزي در شكل‎هاي مختلف خود رسيد. تصوير و خط هر دو يك وسيله انتقال پيام هستند. مفاهيم از هر دو روش امكان انتقال به مخاطب دارد. عكس‎هاي اين كتاب به‏عنوان اسنادي از معماري گذشته و در حال تحول امروز هستند. مخاطب اين كتاب اگر هيچ آشنايي با بوشهر نداشته باشد از طريق توضيحات مقدمه كتاب اطلاعات لازم را كسب مي‏كند و خود عكس‎ها داراي زيرنويس مكان و زمان عكاسي هستند.

اميدوارم همه شهروندان بوشهر كه نسبت به فرهنگ غني و پربار گذشتگان خود آشنايي و علاقه دارند با هر وسيله و ابزاري تلاش كنند اين سرمايه عظيم فرهنگي و اقتصادي حفظ شود. نسل‎هاي آينده از كم‎كاري ما خيلي متضرر مي‎شوند. تا صد سال آينده نفت و گازي براي فروش باقي نمي‎ماند و مطمئن باشيد مهم‎ترين و بهترين سرمايه در آن روزگار همين آثار تاريخي خواهند بود. صنعت گردشگري حرف اول اقتصاد آينده را مي‎زند. همين عمارت‎هاي هفت بنگله كه در فهرست آثار تاريخي كشور به ثبت رسيده و متاسفانه در وضعيت بدي قرار دارند، در صورت مرمت صحيح يكي از بزرگ‎ترين سرمايه‎هاي شهر محسوب مي‎شوند. اين بناهاي فرسوده نيازمند توجه فوري هستند. با وجود تخريب‎هاي گسترده در طي ساليان قبل هنوز بناهاي تاريخي زيادي در سرتاسر شبه‎جزيره وجود دارند. معماري سنتي بوشهر تا چند دهه قبل باز توليد شده، بناهاي تاريخي ارزشمندي در حال حاضر در محلات جبري، سنگي، صلح‌آباد، باغ زهرا تا تنگك و هليله وجود دارند كه مي‌بايست مورد توجه قرار گيرد. همه دستگاهاي دولتي، شهرداري و مهم‎تر از همه خود شهروندان وظيفه دارند براي حفاظت از اين ميراث گرانبها تلاش كنند.