جایگاه عزاداری بوشهر در جذب گردشگر

بامدادجنوب- الهام بهروزی:

امروز پنجم مهرماه برابر با 27 سپتامبر روز جهانی گردشگری نام گرفته است تا به این بهانه سطح آگاهی جامعه جهانی در مورد نقش گردشگری و نشان دادن تاثیر گردشگری بر ارزش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در سراسر جهان ارتقا یابد. بوشهر از جمله استان‏‌هایی است که در حوزه گردشگری از پتانسیل بالایی برخوردار است که در برخی از این حوزه‎ها (نظیر گردشگری صنعتی) گام‏‌هایی برداشته شده است و در برخی از حوزه‎های دیگر تلاشی صورت نگرفته و اگر گرفته نامحسوس بوده و چندان کارساز واقع نشده است. همان‎طور که اطلاع دارید در ایام محرم در بوشهر آیین‏های عزاداری منحصربه‎فرد و گوناگون اجرا می‎شود که برخی از آنها فقط خاص همین منطقه است. این ویژگی می‏تواند فرصتی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی و رونق گردشگری فرهنگی باشد اما شوربختانه تاکنون در این زمینه متولیان امر اقدام موثری نکرده‎اند، این در حالی است که با راه‎اندازی و تقویت صنعت گردشگری افزون بر معرفی میراث فرهنگی بومی و ملی و آیین‏های منحصربه‌‏فرد عزاداری، می‎توان اشتغال‎زایی و درآمدزایی کرد.

آکا صفوی در خصوص نقش آیین‏‌های عزاداری بوشهر در جذب گردشگر به بامداد جنوب گفت: این آیین‎ها می‎توانند در حوزه گردشگری مذهبی جاذبه زیادی داشته باشند و در رونق آن مفید واقع شوند، چون موسیقی سوگواری بوشهر یک موسیقی حرکت‎دار است و فرم، محتوا و آیین را در می‏گیرد و همین شاخص‎ها موجب می‎شود که هر شنونده و ببینده‏ای را جذب خود کند. ما هر سال در شب‎های «عاشورا» و «تاسوعا» شاهد حضور افراد زیادی از سراسر کشور و حتی خارج از کشور در بوشهر هستیم. بوشهری‎هایی هم که ساکن نقاط دیگر هستند، هر طور شده خود را در این دو شب به بوشهر می‏رسانند تا مراسم را ببینند. با این اوصاف، باید بررسی کنیم که کدام آیین‎های عزاداری (که کاملا سنتی برگزار می‏شود) از جذابیت بیشتری برخوردار است تا با استفاده از این ظرفیت زمینه جذب گردشگران استان را در ایام فراهم کنیم.

این پژوهشگر و موسیقیدان هم‎استانی در ادامه با بیان این‏که نقش موسیقی در آیین‏‌های عزاداری بوشهر بسیار پررنگ است، افزود: شما می‏بینید که پس از رسمی شدن مذهب تشیع (در دوره صفویه) موسیقدانان برای نجات موسیقی کلاسیک و سنتی ایرانی آمدند با همه محدودیت‎هایی که در اجرا و ... از سوی حکومت با آن روبه‎رو بودند، موسیقی را به سمت مذهب بردند؛ یعنی موسیقی را به تکایا و... بردند و از این طریق سال‎ها از موسیقی صیانت کردند. همچنین در آن زمان هر کسی که می‏خواست آواز و موسیقی را فرابگیرد، به این مکان‎ها مراجعه می‏کرد و این روند سال‏ها ادامه داشت تا این‏که در دوره قاجاریه موسیقی به صاحبان اصلی‎اش که همان موسیقدانان بودند، برگردانده شد. با این شرح، می‏توان از سویی پی به نقش و تاثیر شگرف و ویژه موسیقی در آیین‏های عزاداری و موسیقی آیینی برد و از سوی دیگر نیز تاثیر مذهب و آیین‏های مذهبی را در نجات موسیقی می‏بینیم. 

با این اوصاف، اکنون می‌بینید بسیاری از موسیقی‎های اصیل که از پشتوانه تاریخی و دیرینه‌‏ای برخوردار هستند، حتی قدمت آنها به پیش از اسلام برمی‏گردد، فقط در مراسم مذهبی بوشهر اجرا می‏شود، مثل «بیت‏خوانی» و «چاووش‏خوانی» که قدمتی پیش از اسلام دارند و پیش از این کاربرد دیگری داشتند اما اکنون این‌گونه‎ها در قالب مذهب دارند اجرا می‎شوند البته با حفظ فلسفه اصلی خود. به‎عنوان نمونه فلسفه چاووش‏خوانی (آوازی که در روزهای سلام و معرفی امرا و سفرای کشورهای دیگر در دربار ایرانیان خوانده می‏شده و چاووش‏خوان که نقیب و پیشرو کاروان بوده است، همیشه خبری را با چاووش‎خوانی به دیگران اعلام می‎کرده است) همیشه این بوده که حامل یک خبری است. اکنون در موسیقی بوشهر هم می‏بینیم که چاووش‎خوانی حامل یک خبر است. این گونه در دستگاه چهارگاه -که دستگاهی حماسی در موسیقی کلاسیک ایران است- خوانده می‏شود و این دستگاه هم همیشه حامل یک خبر یا پیام بوده است.

وی در ادامه درباره «بیت‎خوانی» در عزاداری بوشهر نیز گفت: این گونه موسیقایی را که با آوازهای بسیار قدیمی خوانده می‏شود، در مراسم حضرت قاسم (ع) (که دامادی ناکام بوده) به‌صورت «بیت وارونه» یا «سرود» استفاده می‎کنند که در واقع بر همان نهج بیت‎خوانی در مراسم عروسی استوار است. برای بهره‏گیری از این ظرفیت‏ها در حوزه گردشگری مذهبی می‏طلبد که یک کارشناس اینها را با توجه به صبغه تاریخی معرفی و اجرا کند تا نظر مخاطب را به عزاداری جنوب جذب کند، چون اجرای صرف این آیین‏ها نمی‏تواند گردشگر یا مخاطب را مجذوب کند، بلکه با شرح پیشینه تاریخی و نقش آن را در اسلام و عزاداری می‏توان مخاطب را درگیر کرد.

این موسیقدان و خواننده گروه موسیقی «لیان» در پایان در خصوص نقش موسیقیدانان در رونق گردشگری در استان توضیح داد: در حوزه معرفی آیین‏های عزاداری نیاز به یک همت جمعی است، یعنی هم دستگاه‏های دولتی و هم هنرمندان باید تلاش کنند تا بتوانند این آیین‏ها را در کشور و خارج از کشور معرفی کنند که این مهم در قالب یک پروسه طولانی‏مدت محقق می‏شود، چون جذب گردشگران خارجی کار آسانی نیست و نیاز است تبلیغات لازم برای معرفی تعزیه و عزاداری بوشهر صورت بگیرد. پژوهشگران حوزه موسیقی آیینی باید آثار مستند و خواندنی و شنیدنی را در این زمینه خلق کرده و دستگاه‏های دولتی هم در زمینه انتشار و ترویج آنها از موسیقیدانان حمایت کنند تا با خلق یک پکیج کامل از آیین‏های بومی بوشهر زمینه جذب گردشگران در ایام محرم فراهم شود.

سیامک برازجانی، شاعر و فعال مدنی بوشهری نیز در پاسخ به این پرسش که آیا عزاداری بوشهر این قابلیت را دارد که در ایام محرم نگاه گردشگران را به خود جذب کند، به بامداد جنوب گفت: بله، قطعا می‌تواند این اتفاق بیفتد. اگر ما به آسیب‌شناسی نوحه‌های معیار در کشور (که از سوی مداحان و نوحه‌خوانان تهران و سایر نقاط کشور اجرا می‌شود و در صدا و سیما هم پخش می‌شود) که باعث اعتراض تعداد زیادی از مراجع و مقامات کشوری شده، نگاه کنیم، می‌بینیم که نوحه‌های بوشهری دارای غنی‌ترین اشعار و موسیقی‌هاست. گاهی می‌بینیم که در اجرای یک واحد چندین گوشه موسیقی و دستگاه موسیقی عوض می‌شود. اشعار نوحه‌های بوشهر گاهی یک رئالیسم جادویی بدوی است که می‌تواند به‌تنهایی باعث جذب بسیاری از مردم به این وادی شود.

وی در ادامه با بیان این‎که از دیگر سو سنج و دمام و بوق شاخی بوشهر یکی از جاذبه‌های منحصر‌به‌فرد این نوع مراسم و به‌تنهایی نیز یکی از سمفونی‌های مردمی است، افزود: شکل سینه‌زنی بوشهر نیز کاملا منحصربه‌فرد است و جاذبه بصری بسیار قدرتمندی دارد. به همین دلایل است که همه ساله تعدادی از بهترین موسیقیدانان کشور در ایام ماه محرم به بوشهر سفر می‌کنند و از نزدیک این گونه موسیقی را می‌بینند و حیرت‌زده می‌شوند. سال گذشته نیز چکناواریان میهمان بوشهری‌ها بود و از نزدیک با اعجاز موسیقی عزا در بوشهر آشنا شد.

برازجانی با تاکید بر این‎که اگر تا به حال سینه‏زنی و عزاداری بوشهر نتوانسته در کشور به‌خوبی معرفی شود، دلیل آن، این است که مدیران صدا و سیمای کشور و مدیران فرهنگی برجسته کشور شناخت خوبی از این گونه بی‌نظیر هنری ندارند، خاطرنشان کرد: وگرنه وجود نوحه‌هایی در دستگاه‌های موسیقی هندی و عربی، اجرای بی‌نظیر سنج و دمام، تعزیه‌خوانی زنان، همخوانی زنان با مردان در مراسم، چرخش سینه‌زنان حول یک محور و نشان دادن وحدت وجود و عرفان اسلامی در شکل و سیمای سینه‌زنی و... نشان می‌دهد که سینه‌زنی و عزاداری بوشهر توان این را دارد که مبنایی برای توسعه گردشگری بوشهر باشد.

این شاعر با بیان این‏که تجربه بسیار خوبی را که در زمینه توجه مردم سایر مناطق ایران به موسیقی و عزاداری بوشهر صورت گرفته است، در تئاتر «قلندرخونه» به نویسندگی و کارگردانی ایرج صغیری می‌بینیم، گفت: این تئاتر که زمینه بسیار قوی بومی و مذهبی داشت، بسیار مورد توجه مردم سراسر نقاط کشور قرار گرفت.

برازجانی در پایان با تاکید بر این‎که هم نوحه‌های بوشهر و هم موسیقی عزاداری و هم سینه‌زنی این منطقه بسیار مردم‌نهاد است، تاکید کرد: یعنی همه گرایشات اجتماعی و همه طبقات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در ایام ماه محرم در کنار هم هستند. همین هم‌افزایی نیز در افزایش توجه به جاذبه‌های این گونه موسیقی بسیار موثر است، زیرا بوشهر برعکس نقاط دیگر کشور که دارای تکایای مختلف هستند که هر تکیه و موکب مربوط به یک طبقه اجتماعی است، در بوشهر همه مردم در کنار هم در مساجد و تکایا عزاداری می‌کنند. من معتقدم که با توجه به شکل عزاداری، اشعار بسیار غنی که برآمده از بهترین گونه‌های اشعار ادب فارسی است، موسیقی منحصر‌به‌فرد و فرهنگ عمومی مردم بوشهر، سینه‌زنی بوشهری و اجرای مناسک ماه محرم بیشترین ظرفیت‌ها را برای جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد.

یک پژوهشگر و استاد دانشگاه هم در پاسخ به این پرسش که یکی از مهم‌ترین عوامل در توسعه گردشگری استفاده از ظرفیت‌های مختلف فرهنگی مقاصد سفر است. در زمینه این ظرفیت‌ها چه حوزه‌ای می‌تواند در بوشهر مورد توجه بیشتری قرار گیرد، به بامداد جنوب گفت: یکی از مهم‌ترین موضوعات حوزه گردشگری بهره‌گیری از میراث ناملموس فرهنگی در شهرهاست. میراث ناملموس به مجموعه دستاوردها و ویژگی‌های غیرفیزیکی فرهنگی تمدن‌ها اشاره دارد. موضوعاتی که حاوی ارزش بوده اما ما نمی‌توانیم به‌عنوان مثال در موزه‌ها آنها را به نمایش بگذاریم.

 مانند آوا‌ها و ترانه‌های سنتی و بومی، موسیقی و مانند آن. همان طور که می‌دانیم شهر بوشهر از این حیث بسیار غنی بوده و گنجینه‌ای ارزشمند و متنوع در حوزه‌های مختلف فرهنگی را داراست. برای مثال، «آیین‌‌های شفاهی» مانند لالایی‌ها، آوا‌های محلی، شعرخوانی‌ها، «آیین‌های اجرائی» مانند تعزیه‌ها و مراسم سنج و دمام که در محرم و صفر شاهد آن هستیم و «آیین‌های اجتماعی» مانند مراسم سینه‌زنی خاصی که در بوشهر دیده می‌شود و زبانزد است. همه این‌ها ظرفیت‌هایی هستند که می‌توانند در حوزه توسعه گردشگری مورد توجه قرار گیرند و فضای عمل در این حوزه بسیار بکر و دست نخورده باقی مانده است. 

جالب است که از نمونه‌ای در این زمینه صحبت کنم. در سفری که به‎تازگی به شهر سنت پترزبورگ روسیه داشتم، با مثال‌های متنوعی از این دست روبه‌رو شدم. مثلا مراسم شلیک توپ در ساعتی مشخص به یادبود ماجرایی تاریخی در یک قلعه قدیمی نظامی که گردشگران زیادی فقط برای دیدن آن سر یک ساعت مشخص در آنجا تجمع کرده بودند یا مراسم تعویض پست سربازان گارد حکومتی در منطقه میدان سرخ شهر مسکو؛ یعنی زمان که حتی ارجاع به ماجرایی تاریخی است، حتما نمود آن و بازسازی و ارائه مناسب آن سبب جذب گردشگر و هویت‌سازی برای مکان خواهد شد. شهر بوشهر از این‌گونه روایات و ماجرا‌ها و نمود‌های فرهنگی که می‌توانند به کمک گردشگری بیایند، خالی نیست. به‌یقین، می‌توان از این ظرفیت‌ها با برنامه‌ریزی مناسب بهره برد.

آرمان جهانگیری که دانش‌آموخته رشته شهرسازی (در مقطع دکتری) است، درباره شرایط کنونی گردشگری در بوشهر نیز توضیح داد: افزون بر میراث ناملومسی که به آن اشاره شد، مظاهر و عناصر قوی و جاذب گردشگری در بوشهر کم نیستند. یکی از مهم‌ترین شهرهای ساحلی دنیا، جزیر بالی اندونزی است. ساحل طبیعی این جزیره با حساسیت ویژه‌ای مورد حفاظت قرار می‌گیرد. نه تنها به‌عنوان یک فضای شهری که شهرداری متولی آن باشد، بلکه به‌عنوان عنصر اصلی گردشگری در شهر با امکاناتی که به‌راحتی در شهر بوشهر هم یافت می‌شود، توانسته سالیانه 5/5 میلیارد دلار درآمدزایی کند. به‎طور قطع آزادی‌های فردی و مسائل سیاسی در این میان بی‌تاثیر نیست و قصد نادیده گرفتن آن را نداریم اما واقعا درآمد ما از گردشگری در شهر بوشهر سالیانه چه درصدی از این عدد است؟ حتی با وجود مسائل عنوان شده که از حجم گردشگر می‌کاهد، باز هم فاصله بسیاری تا تبدیل شدن به یک نقطه گردشگری داریم. این موضوع به‌دلیل بی‏توجهی و تخصیص ندادن مناسب اعتبارات و توان اجرائی لازم به مدیران این عرصه برای ورود و اعمال تغییرات لازم در حوزه محیط طبیعی و کالبدی شهری بوشهر است. در حوزه طبیعی، مشخصا نوار ساحلی بوشهر باید با رویکرد گردشگری تغییر و تحولات عمده‌ای از دید طراحی شهری در آن اعمال شود. 

همچنین از دید حوزه کالبدی نیز مشخصا بافت تاریخی شهر بوشهر تشنه ورود و اعمال تغییرات است. هرچه که هست، جریان فعلی توسعه گردشگری در کشور به هیچ وجه متناسب با ظرفیت‌های موجود نیست. این رویه با توجه به گسترش روزافزون صنعت توریسم در نیا، حقیقتا نیازمند اعمال تحولات عمده است. در گزارشی که یونسکو در سال 2015 در خصوص شاخص رقابت‌پذیری کشورها منتشر ساخته، کشور اسپانیا رتبه اول و ایران رتبه 97 از میان 141 کشور را داراست و در منطقه خاورمیانه ایران جزء 10 کشور اول هم نیست. در حوزه توریسم فرهنگی، کشورهای اسپانیا، فرانسه، ایتالیا و چین، آلمان و ژاپن و استرالیا و حتی ترکیه کشورهای برتر هستند و باز جای ایران خالی است خلاصه این وضعیت به‌طور قطع به‌منظور کسب درآمد و ارتقای جایگاه کشور در سطح بین‌المللی باید تغییر کند.

در پایان یادآوری می‏شود، اداره‎کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر که متولی بخش گردشگری در استان است، تاکنون گام موثری را در حوزه گردشگری فرهنگی برنداشته، این در حالی است که این استان مهد آیین و سنت است و آیین‏های عزاداری منحصربه‏فرد آن در ایام محرم می‏تواند جاذبه‌های فراوانی برای گردشگران داخلی و خارجی داشته باشد. با توجه به این‏که در سال‏های پیش شاهد حضور چهره‏های هنری در مراسم عزاداری بوشهر در روزهای تاسوعا و عاشورا در بوشهر بودیم، انتظار می‏رفت متولیان حوزه گردشگری استان و دستگاه‌های مرتبط نظیر استانداری و شهرداری برای محرم امسال برنامه‏‎ریزی مشخصی داشته باشند تا از این طریق بستر مناسب برای معرفی و حفظ این آیین‏ها و سرمایه‎گذاری در حوزه گردشگری فراهم شود. گردشگری فرهنگی فرصتی است که متاسفانه در استان ما مورد غفلت واقع شده است، امید که به‎زودی در این زمینه شاهد حرکت خوب و موثری باشیم.