بدعت‎هایی که بر آیین عزاداری سایه انداخته است

الهام بهروزی:

 ایران کشور آیین‎هاست. این سرزمین که قوم‎ها و نژادهای متنوعی در خود جای داده است، برای هر مناسبتی یک آیین دارد؛ آیین‎هایی که ریشه در اقلیم، سنت و زندگی قوم‏های ایرانی دارد و با توجه به نگرش و آداب آنها پا به عرصه هستی گذاشته است. هرساله با فرارسیدن ماه محرم، در این سرزمین مانند دیگر کشورهای مسلمان‏نشین، آیین‎هایی اجرا می‏شود؛ آیین‏هایی چون تعزیه، شبیه‎خوانی، شبیه‎گردانی، مختک‎گردانی، سینه‏زنی و... .در این ایام، عزادران حسینی به‏منظور پاسداشت نهضت عاشورا و قیام امام حسین (ع) علیه یزیدیان در 10 روز اول ماه محرم به عزاداری می‏پردازند که این عزاداری خود را در قالب سینه‏زنی، زنجیرزنی، مداحی و... نشان می‏دهد.

عزاداری در نقاط مختلف کشور با توجه به اقلیم و نگرش مردم آنجا گونه‏های متفاوتی دارد اما همه آنها در انتقال پیام با یکدیگر مشترک هستند؛ آن هم نمایش آزادگی امام حسین (ع) و یارانش در رویارویی با باطلان روزگار است. این آیین‎ها از تنوع و زیبایی خاص خود برخوردارند اما همواره در برخی از مناطق شاهد اجرای یک‏سری رسومی نظیر قمه‎زنی، قفل‌زنی، تیغ‎زنی و... هستیم که با ماهیت دین اسلام و روح عزاداری مغایرت دارد. نیاز است در این عصر که عصر آگاهی است، با این بدعت‏ها و تحریف‎هایی که وارد عزاداری شده است و بر این آیین‎ها سایه انداخته‌اند، برخورد شود و زمینه مطلوب را برای فرهنگ‏سازی فراهم آورد.

محمد اسفندياري در کتاب «از عاشوراي حسين تا عاشوراي شيعه» در این باره می‎گوید: «اين کارها و اعمال شنيع را ما حتي در زمان قوت و انتشار تشيع مانند زمان آل‎بويه در ايران و يا زمان مامون و اوائل زمان عباسيان که از طرفي شاهان شيعه بر مردم حکومت داشتند و از طرفي علماي بزرگي چون شيخ مفيد و سيدمرتضي در آن زمان‎ها بوده‎اند، نيز نمي‌بينيم و هيچ خبري اين موضوع و اثبات آن را نقل نکرده است، در صورتي که در همان وقت‎ها در عزاداري، حتي در بغداد نيز که مرکز سنيان بوده، بازارها را تعطيل و عزاداري مي‎کردند. هرگز کسي نبود که قمه بزند يا سينه‌زني کند يا اعمال شنيع ديگري انجام دهد. چون سررشته مجالس عزاداري امام حسين (ع) به دست توده‎هاي مردم است و آنها ميان‎دار و صحنه‎گردان عاشورا هستند، مردم براي عزاداري، شکل‏هاي گوناگوني آفريده‏اند از جمله سينه‎زني، زنجيرزني، قفل‎زني، تيغ‎زني و قمه‎زني.

 هيچ‎کدام از اين شکل‌هاي عزاداري را عالمان اسلامي به مردم القا نکردند، بلکه مردم به جلو افتادند و شکلي خاص به عزاداري دادند، در نهایت اين‎که فقها برخي از صورت‎هاي عزاداري را جايز يا حرام دانستند».

این نویسنده در بخش دیگری از این کتاب آورده است: «آزار نفس و اذيت کردن بدن در اين سينه‎زني‎ها، زنجيرزني‎ها، قفل‎بندي و قمه‎زني‏ها حرام است عقلا و نقلا؛ يعني حفظ نفس از ضروريات شش‎گانه اسلامي است، به‎خصوص که دين اسلام دين سهل و ساده است. پيامبر فرموده‎اند که «جئتُکُم بِالشريعهِ السَّهلهِ السَّمحاءِ» و رفع حرج در موارد مختلفه که در قرآن نيز مي‎فرمايد: «مَا جَعَلَ عَلَيکُم فِي‎الدِّينِ حَرَج» خود اين سخن را ثابت مي‎کند». اسفندیاری همچنین معتقد است که بين سينه‎زني و بر سينه‎زدن تفاوت است، گاهي رسم بر سينه زدن چنان با حرکت‏هاي متعدد و موزوني صورت مي‎گيرد که از حالت طبيعي خارج مي‎شود که در این صورت سينه‎زني است و از سينه زدن جدا می‎شود.

متاسفانه در عزاداری امروزی در پاره‎ای از مناطق همچنان با این بدعت‎ها مواجه هستیم، بدعت‎های که سلامت و امنیت جسم عزادران را تهدید می‏کند. کتاب «آسیب‎شناسی آیین‎های عزاداری محرم» نوشته ابوالقاسم پیاده‌کوهسار به این موضوع پرداخته است. این کتاب تحلیلی انتقادی از وضعیت فعلی آیین‎های مذهبی در ایران و ریشه‎یابی عوامل انحراف سنت‎های عاشورای در جامعه دارد. پیاده‌کوهسار در این اثر کوشیده است تا با معرفی و شناسایی مهم‎ترین آسیب‎ها و تهدیدهایی که آیین‎های محرم را به مخاطره کشانده است، زمینه‎ای را برای برطرف کردن این آسیب‎ها و پیشگیری از بروز این مخاطرات فراهم آورد. در فصل‏های این کتاب به مواردی چون آیین‏ها و فرصت‎ها‏، آیین‎ها و آسیب‏ها و بالاخره آیین‌ها و راهکارها اشاره شده است.

در بخشی از کتاب «آسیب‎شناسی آیین‎های عزاداری محرم» آمده است: «چرا جامعه‎ای که بی‎شمار عزادار حسینی دارد، رفتار حسینی در آن به‎ندرت مشاهده می‌گردد؟ چرا مردمانی که با شنیدن نام حسین بی‎درنگ آهی از عمق جانشان بر می‎آورند، نتوانسته‎اند به یک جامعه حسینی و آرمانی برسند؟». نگارنده کتاب در پایان این کاثر سعی کرده با ارائه راهکارهایی از آیین‏های محرم آسیب‎زدایی کند که این راهکارها عبارتند از: معرفی درست قیام عاشورا، انگیزه‏ها و ابعاد آن، تبیین صحیح ماهیت آیین‏های محرم، استفاده از قابلیت‏های نظام‏های آموزش، برقراری تعادل در بعد احساسی و بعد معرفتی عاشورا، افزایش سطح انتظار مردم از آیین‏های محرم، تنظیم جزئیات آیین‏ها بر اساس اصل «اهم و مهم»، تاسیس نهادهای اجرائی و نظارتی ویژه، استفاده از ظرفیت‏های رسانه‏های عمومی‌، استفاده از نهادهای قانونی و انتظامی‌، نقش الگوها در آسیب‏‎زدایی از آیین‏ها، کنترل و جهت‏دهی به تغییرات اجتناب‎ناپذیر آیین‏ها، ضرورت تشکیل اتاق‏‎های فکر ویژه محرم و ارائه الگوهای درست عزاداری.

در پایان لازم به ذکر است که برای حذف سنت‎های تحریف شده و بدعت‎‎گونه باید عزم همگانی شکل بگیرد و ضروری است که عزادرای‎ها به همان شکل صحیح خود که سفارش مکتب اسلام و اولیاءالله است، اجرا شوند، چراکه این بدعت‎ها راه را برای انحراف سنت‏های عاشورایی بیش از پیش فراهم می‎کنند و این با رسالت و آرمان امام حسین (ع) مغایرت دارد که در این زمینه می‏طلبد متولیان امر جدی‏تر ظاهر شوند و با انتخاب راهکارهای مناسب فرهنگ‏سازی کنند. البته ناگفته نماند، عزاداری بوشهر به‏دلیل فرم اجرائی و موسیقی منحصربه‎فردش کمتر بدعتی بدان راه یافته است و بیشتر این آیین‏ها به همان شکل سنتی و بومی خود اجرا می‏شوند، هر چند گاه در برخی از محلات عرب‎نشین این منطقه با اجرای آیین‎هایی چون «مشق شمشیر» -که آیین سنتی عزاداری اهالی نجف اشرف است- روبه‏رو می‏شویم؛ آیینی که از در برخی از شب‎های دهه اول محرم در کوی فضیلت (شهر بوشهر) برگزار می‎شود.

این آیین در قم نیز اجرا می‏شود؛ نجفی‌های مقیم قم با اجرای «مشق شمشیر» در هشت شب نخست محرم به سمت حرم حضرت فاطمه معصومه (س) حرکت می‏کنند و به عزاداری می‏پردازند. با این اوصاف، می‏توان گفت که آیین‎های عزاداری در بوشهر از آغاز تا کنون متاثر از اقلیم و باورهای مردمان جنوب با کمترین تحریف اجرا می‏شود که این مساله بیانگر غنا و اعتبار آیین‏ها و سنت‏های بومی این منطقه از کشور است.