داود علیزاده:

از سری برنامه‌های سومین دوسالانه ملی جایزه ادبی بوشهر دوشنبه‌شب، 20 خردادماه با حضور «امیر پویا»، نویسنده مترجم و منتقد سینمایی به‌عنوان مدرس و مهمان ویژه، کارگاهی با عنوان «اقتباس ادبی در سینما، کلیات و جزییات» در مرکز رفاهی فرهنگیان بوشهر برگزار شد.

در شروع این رویداد «عبدالرحمن برزگر» رئیس انجمن سینما جوانان استان بوشهر با بیان اینکه این انجمن تاکنون کارگاه‌های متعددی را در حوزه اقتباس ادبی در سینما در بوشهر برگزار کرده است، گفت: «خوشبختانه باهمت سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری بندر بوشهر شاهد برگزاری یک کارگاه باکیفیت دیگر با حضور یکی از منتقدان و مدرسان ملی و مطرح این مبحث در جریان سومین دوسالانه ملی جایزه ادبی بوشهر هستیم که بدون شک سهم بسزایی را در ارتقای آموزه‌های ادبی و هنری هنردوستان بوشهری ایفا خواهد کرد.»

عبدالرحمن برزگر در پایان بابیان اینکه «با همکاری سینمای هنر و تجربه، استان بوشهر مجوز تاسیس «خانه مستند» را گرفت که به‌زودی در سینما پردیس انقلاب کار خود را آغاز می‌کند، به‌طور قطع این خبر خوشایندی برای جامعه سینمای استان خواهد بود.»

در ادامه وی بخش‌های برنامه پیش رو را اعلام نمود. برنامه کارگاه به دو بخش مجزا مباحث اقتباس ادبی و سینما با تدریس امیر پویا، برگزاری جلسه پرسش و پاسخ و در پایان تقدیر از مهمان ویژه (امیر پویا) صورت گرفت.

امیر پویا در بخش نخست به تعاریف ترم‌های سینمایی و ادبی چون اقتباس ادبی و سینمایی پرداخت و در همان بدو شروع دست روی ذهنیت قالب و مرسوم از اقتباس سینمایی گذاشت و گفت: «وقتی قرار است از روی یک کتاب، فیلم‌نامه‌ای اقتباسی نوشته و فیلم آن ساخته شود، بسیاری این سوال را مطرح می‌کنند که آیا این اقتباس به خوبی و جذابیت آن رمان خواهد بود یا خیر؟ اکثرا پاسخ به این سوال منفی ‌است.»

وی در ادامه تصریح کرد: «اقتباس سینمایی تنها از آثار مشهور صورت نمی‌گیرد و در بسیاری از اقتباس‌های سینمایی کارگردان‌ها از سوژه‌های روزنامه، خبر، اتفاقات جامعه، فیلم و... بهره گرفته‌اند.»

یکی دیگر از ذهنیت‌های غالب درباره مساله اقتباس سینمایی که مورد انتفاد این مدرس قرار گرفت. تصور پایبندی کامل سینماگر به اصل اثر است، این در حالی است که چنین پایبندی در عمل می تواند وجود نداشته باشد و اثر سینمایی با یک رویکرد مجزا تولید شود.

یکی دیگر از مسائلی که پویا به آن نقد داشت پرسش «فیلم اقتباسی بهتر است یا کتاب اصلی» است که بعضا در محافل مطرح می شود. این منتقد با اشاره به اینکه این دو مورد دو نوع متفاوت از هنر هستند و مقایسه آنها معنایی ندارد. این پرسش را مورد نقد قرار داد.

شهرت‌زایی اقتباس برای اثر ادبی و برعکس، اثر ادبی برای فیلم سینمایی از دیگر موضوعات موردبحث این کارگاه بود. پویا به اقتباس‌هایی که هیچکاک از آثار گمنام و غیر مطرح ادبی انجام داده است در مقابل آثاری اقتباسی که از رمان‌های مشهور همچون «جنایت و مکافات داستایفسکی و ...» صورت گرفته اشاره کرد.

این نکته قابل‌توجه است که هیچکاک فیلم «پرندگان» را از روی یک رمان اقتباس کرده است و آن رمان «پرندگان» از «دافنه دوموریه» است که همواره تحت‌الشعاع آثار مشهور‌تر مانند «ربه‌کا» قرارگرفته است. به مساله غیرقابل انکار این است که دافنه دوموریه شهرتش را مدیون اقتباس‌هایی است که هیچکاک از آثار او داشته است.

این مدرس در ادامه برای تبیین مطالب به اقتباس سه‌گانه «پدر خوانده» نوشته «ماریو پوزو» و به کارگردانی «فرانسیس فورد کاپولا» پرداخت. سکانس مرگ «ویتو آندولینی (دون) کورلئونه» از کتاب و فیلم پدرخوانده با بازی «مارلون براندو» قسمت انتخابی پخش‌شده در این کارگاه بود. وی ابتدا بخش‌های مربوطه از کتاب را قرائت کرد و سپس با نمایش سکانس به تحلیل آن پرداخت.

بخش دوم این کارگاه بیشتر به نکات غیر تئوری معطوف شد. نمایش قسمتی از فیلم «کوری»، تحلیل سکانس و ارجاع به کتاب «کوری» از «ژوزه ساراماگو» پرداخته شد. همچنین از نمونه‌های ایرانی به قسمت‌های پایانی فیلم «داش آکل» ساخته «مسعود کیمیایی» فیلم اقتباسی از داستان «داش آکل» از «صادق هدایت» سکانس‌هایی از فیلم «گاو» به کارگردانی «داریوش مهرجویی» که اقتباسی از کتاب «عزاداران بیل» «غلامحسین ساعدی» محسوب می‌شود نمونه‌های انتخابی این مدرس بود.

از نکات مهم این کارگاه مبحث آسیب‌شناسی وضعیت اقتباس‌های سینمایی در ایران بود. رعایت نکردن کپی‌رایت آثار خارجی منجر به اقتباس‌هایی از رمان‌هایی شده است که در دنیا به دلیل نبود مجوز کارگردانی سراغ آن نرفته است. مثال موردبحث این منتقد «پری» ساخته «داریوش مهرجویی» بود که از روی کتاب «فرنی و زویی» «جروم دیوید سالینجر» اقتباس‌شده بود.

برخی کارگردان‌ها در تیتراژ اشاره‌ای به منبع و ماخذ داستانی فیلم خود ندارند؛ این‌درحالی است که در دنیا حتی یک خبر ژورنالیستی هم دارای حق مولف است.

پویا به این نکته اشاره کرد که در سینمای ایران در این سال‌ها کمتر از آثار ادبی وام گرفته است به‌طوری‌که در سال 1390 وقتی فیلم سینمایی «پله آخر» به کارگردانی «علی مصفا» برنده جایزه بهترین فیلم‌نامه اقتباسی سی‌امین جشنواره فیلم فجر شد، این اثر تنها فیلم اقتباسی آن سال به شمار می‌رفت.

این منتقد سینمایی در ادامه از اقتباسی که علی مصفا در این اثر سینمایی از «مردگان» اثر جیمز جویس و «مرگ ایوان ایلیچ» اثر لئو تولستوی داشته است تمجید کرد.

بررسی وضعیت اقتباس در سینمای ایران و رویکرد نویسندگان و کارگردان‌های ایرانی به این مساله مبحث بعدی این منتفد سینمایی بود. پویا تصریح کرد که: «در ایران سرانه مطالعه و تیراژ کتاب پایین آمده است و از همین تیراژ نزولی، تعداد کتابی که مطالعه می‌شود به‌مراتب هم کمتر است.»

انتقاد از فرهنگ غالب و ذهنیت بسیاری از نویسندگان ایرانی درباره اقتباس از موضوعاتی بود که در این کارگاه به آن پرداخته شد. پویا با تصریح این موضوع که از یک‌سو بسیاری از کارگردان‌های سینمای ایران و سازندگان با آثار ادبی مانوس نیستند و از سوی دیگر ذهنیت نویسنده ایرانی برای دخالت در فیلم‌نامه و حضور در مراحل ساخت و یا تاثیر در روند فیلم باعث شده است که کارگردان‌ها و سازندگان فیلم تمایلی برای اقتباس از آثار ادبی فارسی نداشته باشند.

این منتقد سینمایی آثار کاذب و مخرب فضای مجازی برای نویسنده و کارگردان و مخاطب فارسی را یکی از دلایل بی‌مهری به کتاب عنوان کرد و تاکید داشت که میل به خلاصه خوانی، خرده روایت‌پسندی و نمایش کاذب در فضای مجازی از مسائلی است که باعث شده است، بسیاری خود را از اهمیت مطالعه مستمر کتاب و لذت خوانش آن محروم کنند.

همچنین یکی از نکات مورد اشاره این منتقد در فرهنگ رایج، برنتافتن اقتباس‌های صورت گرفته از آثار مشهور ایرانی است. به طوری که در مواجه اول، مخاطب نمی‌تواند بپذیرد که کارگردانی امروزی از آثار شناخته شده اقتباس کند و یا به عبارت دیگر کارگردانان امروز را در حد و اندازه اقتباس از شاهکارهای ادبی فارسی نمی‌داند.

امیرپویا بر ظرافت‌های اقتباس سینمایی نیز تاکید کرد به صورتی که «داش آکل» «محمدرضا عرب» از داستان هدایت که نسخه دوم اقتباسی از این داستان بعد از مسعودکیمیایی را اقتباسی ناموفق دانست. رویه صحبت این مدرس در انتخاب نادرست بازیگر برای نقش‌هایی بود که در ذهن مخاطب بر پایه اثر ادبی شکل گرفته است و یا طراحی دیالوگ‌های متناقض با شخصیت اصلی و نبود سنخیت که در نهایت می‌تواند سرنوشت یک اثر اقتباسی را به شکست بکشاند.

برخی دیگر از اقتباس‌های سینمایی که در این کارگاه به آن‌ها اشاره شد شامل: فیلم سینمایی «کازابلانکا» که «مایکل کورتیز»، این فیلم را براساس فیلمنامه‌ای اقتباس شده از نمایشنامه «همه به کافه ریک می‌آیند»، اثر مشترک «مورای بورنت» و «جان آلیسون» کارگردانی کرد.«آشوب» فیلمی حماسی از «آکیرا کوروساوا» است که سال ۱۹۸۵ از روی نمایشنامه «شاه لیر» اثر «ویلیام شکسپیر» ساخته شد. فیلم ماتیلدا ساخته «دنی دِ ویتو» در سال 1996 است و فیلم‌نامه آن بر مبنای کتابی از نویسنده مشهور انگلیسی «رولد دال» اقتباس شده است.

در پایان این رویداد با حضور محمد صادق سعیدی، رئیس سازمان فرهنگی، اجتماعی، ورزشی شهرداری بندر بوشهر و جمعی از حاضران از مهمان ویژه (امیر پویا) تقدیر به عمل آمد.

امیر پویا برای اهالی سینما و ادبیات نامی‌ آشناست؛ اما در ادامه برای معرفی بیشتر این منتقد و مدرس سینمایی می‌توان ارجاعی به سایت شخصی او داشت. «امیر پویا» متولد 21 شهریور 1353 است؛ خودش می‌گوید: «تصادفاً در روزی که سال‌ها بعد در تقویم خورشیدی به‌عنوان روز ملی سینما نام‌گذاری شد در رشت متولد شدم هرچند در شناسنامه محل تولد و صدورش تهران درج‌شده است؛ چون ثبت‌احوال گیلان در آن مقطع شناسنامه‌ای با نام «امیر» صادر نمی‌کرد و آن را متعلق به خاندان سلطنتی می‌دانست!» (اگر تعداد کلمات زیادبود این قسمت رو حذف کن)

وی تحصیلاتش را در کارشناسی مترجمی زبان انگلیسی از دانشگاه آزاد واحد تهران، کارشناسی ارشد رشتۀ سینما از دانشکده سینما تئاتر دانشگاه هنر به اتمام رساند؛ اما آنچه در کارنامه او پررنگ است، فعالیت به‌عنوان منتقد، مدرس سینمایی است.

پویا با نشریات متعدد به‌عنوان منتقد، مقاله‌نویس و گاه مترجم از سال 1370 همکاری کرده است. ازجمله ماهنامه سینمایی فیلم، مجله دنیای تصویر، نقد سینما (دورۀ سردبیری مهرداد فرید) و بسیاری مجلات دیگر ...که از فعالیت‌های وی در حوزه مطبوعات محسوب می‌شود.

امیر پویا دستی نیز بر ترجمه و تالیف کتاب‌های سینمایی داشته است که ازجمله ترجمه «نگارش فیلم‌نامه مستند» به‌طور مشترک با «عباس اکبری»، «دوآیت و جی.آر سوئین» انتشارات «دفتر پژوهش‌های سیما»، (1375). کتاب «ارزش و ژرفای نگاه در بازیگری» «انتشارات پور» نگارش کتاب «ظهور و سقوط رویای آمریکایی»: تک‌نگاری تحلیلی فیلم گاو خشمگین ساخته «مارتین اسکورسیزی» انتشارات «فرهنگ کاوش»(1379). انجام گفتگوهای تحلیلی کتاب «فیلم‌نوشت کاغذ بی‌خط» به قلم «ناصر تقوایی» انتشارات «توفیق آفرین» (1381). ترجمه کتاب «درام تلویزیونی» «جان تولاک» انتشارات «سروش و دفتر پژوهش‌های سیما» (1383). گردآوری کتاب «جشنواره‌های تلویزیونی جهان» انتشارات «دفتر پژوهش‌های سیما»(1384) است.

در کارنامه امیر پویا حضور در هیأت داوران منتخب انجمن منتقدان برای بخش بین‌الملل جشنوارۀ فیلم فجر (1376)، عضویت در هیأت‌های داوری مختلف جشن خانۀ سینما در چند دوره، حضور در هیأت داوری اغلب دوره‌های جشن سینمایی تلویزیونی دنیای تصویر و مراسم اهدای تندیس حافظ دیده می‌شود.

از افتخارات پویا: دریافت دو جایزۀ جشنوارۀ دوم مطبوعات در سال 1379 برای بخش‌های ستون ویژه در روزنامه زن و بهترین نقد ادبی-هنری و همچنین یک جایزۀ اول بهترین مقالۀ ادبی-هنری. دریافت تندیس حافظ و جایزۀ «فعالیت نوشتاری پربار در زمینۀ سینما» در پانزدهمین جشن سینمایی، تلویزیونی دنیای تصویر، 1394. دریافت جایزۀ بهترین نقد فیلم از چهارمین جشن نوشتارهای سینمایی انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی ایران برای نقد «آسمان زرد کم‌عمق» می‌توان اشاره کرد.