گفت‌وگو با یک استاد دانشگاه در خصوص نقش قصهها در تربیت کودکان:
الهام بهروزی: قصه گونه‌ای ادبی است که از دیرباز در ادبیات ایرانزمین نمود پررنگی داشته است؛ بهگونهای که وقتی به گذشته نقب میزنیم و در آثار ادبی بهجا مانده کند و کاوی میکنیم با حکایتها، قصهها و مثلهای فراوانی روبه‌رو میشویم که افزون بر برخورداری از زیباییهای زبانی، از نظر محتوایی و معنایی بسیار حائز اهمیت هستند؛ نظیر حکایات و قصه‌هایی که در مرزبان‌نامه، شاهنامه، مثنوی‌معنوی، گلستان، کلیله و دمنه، قابوسنامه و... با آنها روبه‌رو میشویم و سراسر پند و اندرز هستند.
الهام بهروزی
قصه گونه‌ای ادبی است که از دیرباز در ادبیات ایرانزمین نمود پررنگی داشته است؛ بهگونهای که وقتی به گذشته نقب میزنیم و در آثار ادبی بهجا مانده کند و کاوی میکنیم با حکایتها، قصهها و مثلهای فراوانی روبه‌رو میشویم که افزون بر برخورداری از زیباییهای زبانی، از نظر محتوایی و معنایی بسیار حائز اهمیت هستند؛ نظیر حکایات و قصه‌هایی که در مرزبان‌نامه، شاهنامه، مثنوی‌معنوی، گلستان، کلیله و دمنه، قابوسنامه و... با آنها روبه‌رو میشویم و سراسر پند و اندرز هستند.
در کنار این حکایتها، یکسری قصه‌هایی نیز به‌صورت شفاهی و سینهبهسینه از نیاکانمان برای ما به ارث رسیده که در خود نکات آموزنده و اخلاقی بی‌شماری جای داده است و همچون حکایت‌های درج شده در آثار ادبی کهن در زمینه تربیتی بسیار پربسامد و کارامد ظاهر شدهاند. بدیهی است قصهها یکی از ابزارهای کارامد و نقشآفرین در حوزه تعلیم و تربیت به‌شمار میروند؛ چراکه قصهها می‌توانند در زمینههای تربیتی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی بسیار موثر واقع شوند و بسیاری از مقررات، هنجارهای اجتماعی و دستورالعمل‌های زندگی را به کودکان منتقل کنند؛ زیرا چگونگی روبه‌رو شدن با مشکل‌ها، حل آنها و بسیاری از الگوهای رفتاری را در گروه‌ها و طبقه‌های مختلف اجتماعی و سنی در خلال خود به نمایش میگذارند. در خصوص نقش و کارکرد قصه با مهشید جهازی، کارشناس مسوول فرهنگی کانون پرورش فکری استان بوشهر، مدرس دانشگاه‌های فرهنگیان و الزهرا صورت دادیم که در زمینه قصه‌گویی و نمایش خلاق دارای تجربه و تبحر است. شما را به خواندن این گفت‌وگو در ادامه دعوت میکنیم.
خانم جهازی نخست برای ما در خصوص کارکرد تربیتی قصهها توضیح دهید و اینکه کودکان چرا به شنیدن قصه اشتیاق نشان می‌دهند؟
اغلب قصهها دارای کارکرد تربیتی برای کودکان هستند. این رویکردهای تربیتی در قصهها بهنوعی به کودکان کمک می‌کند تا بتوانند خود را رشد بدهند و در واقع هنر رشد ذهنی و رشد شناختی در کودکان از طریق شنیدن قصه‌های مناسب موجب می‌شوند تا کودکان بتوانند مهارت حل مساله را کسب کنند. قصه‌های بسیاری داریم که نقش روان‌درمانی را برای کودکان ایفا می‌کنند. حتی کودکانی که دچار اختلالات رفتاری و روانی هستند از طریق شنیدن قصه‌هایی که متناسب با این اختلالات رفتاری است، پس از مدتی درمان شده و توانسته‌اند به کودکانی آرام، متفکر و رشدیافته تبدیل شوند و تفکر انتقادی و انتخاب راه‌حل‌های مناسب برای گذر از بحران‌های روحی- روانی مانند پرخاشگری، خشم و ناسازگاری از طریق شنیدن قصه‌هایی که در همین رابطه به نگارش درآمده‌اند، کودکان را مشتاق‌تر از همیشه برای گوش سپردن به این‌گونه قصهها کرده و می‌توانند با شخصیت‌های آن هم‌ذات‌پنداری کنند. این ذات و فطرت بشر است که به شنیدن قصه اشتیاق نشان می‌دهد و صرفاً خاص کودکان نیست؛ اما کودکان عاشقانه و مشتاقانه به پای قصه‌هامی‌نشینند و به‌دلیل اینکه روحیه کنجکاوی و پرخاشگری آنها را ارضا می‌کند، میخواهد همه چیز را بدانند و به‌دلیل تجربیات اندکی که به‌خاطر سن کم‌شان دارند، نیازمند شنیدن قصه‌هایی هستند که خود را برای آینده و فرداهایی که می‌توانند پر از اتفاقات پیش‌بینی نشده برای‌شان باشد، آماده کنند.
ویژگی شاخص یک قصه خوب چیست؟ و چقدر این شاخصه‌ها در قصه‌های بومی بوشهر پررنگ هستند؟
از ویژگی‌های مهم یک قصه خوب برای کودکان سادگی آن است. یک قصه مطلوب، قصه‌ای است که بدون هرگونه پیچیدگی باشد. مناسب سن کودک در نظر گرفته شود. مدت زمان اجرای قصه با توجه به سن کودکان کاملاً متفاوت است. قصه‌ای که مدت زمان آن طولانی باشد مثلاً بیش از 15 یا 20 دقیقه اجرا شود، برای سن بیش از دبستان توصیه نمی‌شود. از دیگر ویژگی‌های یک قصه تعداد شخصیت‌های و حوادث درون قصه است که نباید تعداد شخصیت‌ها یا حوادث در یک قصه فراوان باشد؛ چراکه کودکان را دچار سردرگمی می‌کند. معمولاً قصه‌هایی که همراه با دیالوگ‌های تکراری و حوادث زنجیره‌ای باشد و نیز دارای شعرهای آهنگینی باشند برای کودکان بسیار لذت‌بخش است. در خصوص قصه‌های بومی و فولکوریک بوشهری این شاخص‌ها بسیار پررنگ دیده می‌شود؛ مانند قصه «ماه‌پیشون» ی و قصه «نمکو» که بچه‌ها از شنیدن این قصهها بسیار لذت می‌برند.
شما در مجموعه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که مبنای فعالیت‌هایش بر کتاب می‌چرخد، در بازنویسی و بازآفرینی قصه‌های کهن چقدر اهتمام دارید؟
در مجموعه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سطح کشور در خصوص بازنویسی و بازآفرینی قصهها کهن مانند مرزبان‌نامه، کلیله و دمنه، مثنوی معنوی و... تلاش‌‌های بسیاری از سوی مصطفی رحمان‌دوست، افسانه شعبان‌نژاد و محم میرکیایی شده است و مجموعه‌های خوبی هم برای کودکان و هم برای نوجوانان بازنویسی و بازآفرینی شده است که انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آنها را منتشر و به کلیه مراکز فرهنگی هنر خود ارسال کرده است تا کودکان و نوجوانان بتوانند با خوانش این حکایات و داستان‌ها ارتباط و آشنایی بیشتر و بهتری با منابع مکتوب کهن فارسی داشته باشند.
قصه‌های کهن پر از شخصیت‌های ذهنی مثل دیو، پری، غول و... است که برخی برای کودکان حکم کابوس دارند، دلایل وجود شخصیت‌های این چنینی در قصهها چه بوده است؟
در حال حاضر داستان‌ها و کتبی برای کودکان چاپ می‌شود که از نظر روان‌شناختی سعی می‌شود از این گونه شخصیت‌ها کمتر در آنها استفاده شود؛ چراکه خشونت در قصه‌های کودکان آنها را دچار کابوس‌های شبانه می‌کند. از سوی نویسندگان کودک تلاش شده است که اگر از دیو، پری، غول و امثال آن استفاده می‌شود در قالب طنز و فکاهی باشد و پایان‌بخش آن شخصیت و قهرمان اصلی قصه بر دیو پیروز شود. هر چند که بیشتر این گونه شخصیت‌ها در قصه‌های بومی مشاهده می‌شود؛ ولی در حال حاضر نویسندگان کمترین بهره را از این شخصیت‌ها می‌گیرند؛ چراکه ترجیحاً قصه‌هایی مورد تائید است که علاوه بر سرگرمی دارای پیام‌ها و حوادث شادی‌بخشی برای کودکان باشد.
قصه‌گویی یکی از فعالیت‌های اصلی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌شمار می‌رود، از دید شما یک قصه‌گو باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
از آنجایی که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سال‌هاست در زمینه قصه و قصه‌گویی و ترویج آنها فعالیت می‌کند، می‌توان گفت، یک قصه‌گو نخستین ویژگی که باید داشته باشد و در درونش نهادینه شده باشد، علاقه‌مندی و عشق به قصه است. در این زمینه مطالعه کافی داشته باشد و چنان با قصه‌هایی که اجرا می‌کند عجین شود که بتواند شور درونی را به مخاطبش انتقال بدهد. از دیگر ویژگی‌های یک قصه‌گو داشتن بیانی رسا و شیوا است و نیز تسلط بر اجرای قصه. همچنین مخاطب‌شناس باشد و باید نیک بداند که مخاطبش کودک است و باید حرفهای قصه را را روایت کند تا بتواند او را جذب کند و پیام را به او انتقال دهد.
در کارگاه‌های قصه‌گویی به کودکان چه نکاتی آموزش داده می‌شود؟
معمولاً در کارگاه‌های قصه‌گویی برای کودکان نکات مهمی در خصوص فنون قصه‌گویی و چیستی و چرایی قصه و همچنین ویژگی‌های یک قصه‌گو و انتخاب قصه‌های مناسب روایی برای نقل از مواردی است که در این گونه کارگاه‌ها به کودکان و نوجوانان آموزش داده می‌شود. علاوه بر اینها مربیان و کارشناسان فرهنگی چندین قصه قابل نقل را برای این عزیزان اجرا می‌کنند و در ادامه جلسات متعدد کارگاهی خود کودکان و نوجوانان نیز به قصه‌گویی می‌پردازند.
چرا قصه‌گویی در خانواده‌ها کمرنگ شده است؟
متاسفانه استفاده از وسایل الکترونیکی و ورود خانواده‌ها به‌خصوص مادران به فضای مجازی و دیگر مشغولیات باعث شد تا از اهمیت و ضرورت قصه و قصه‌گویی دور بمانند و معجزه قصه‌گویی که از بار تربیتی فراوانی نیز برخوردار است کمتر مطلع باشند. خوشبختانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گام‌های بلندی در این زمینه برداشته و در جشنواره بین‌المللی قصه‌گویی فایلی جداگانه برای ثبت نام مادران و پدران، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها برای قصه‌گویی در سایت جشنوار در نظر گرفته شده است و تاکنون چندین سال است که خانواده‌ها به‌صورت سه نسل (کودکان و نوجوانان، مادران و پدران و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها) در جشنواره‌های قصه‌گویی (استانی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی) شرکت می‌کنند. هرچند که قبل از شرکت آنها در جشنواره قصه‌گویی برای خانواده‌ها در سطح استانی کارگاه‌های آموزشی قصه‌گویی از سوی کارشناسان و نویسندگان برگزار می‌شود تا آنها با فنون قصه‌گویی آشنا شده و سپس بر اساس محوریت موضوعات ارائه شده در جشنواره، برای حضوری فعالانه اقدام کنند.
در ادبیات کهن ایران نظیر گلستان، شاهنامه، مثنوی معنوی، مرزبان‌نامه قصه‌های تعلیمی و تربیتی بی‌شماری وجود دارد که بازگویی و بازنویسی آنها می‌تواند برای کودکان بسیار جذابیت داشته باشد، از دید شما چرا ادبیات کهن ایران افزون بر شعر، بر قصه استوار بوده است و چرا این قصهها با وجود گذر قرن‌ها هنوز برای کودکان شنیدنی است؟
ادبیات کهن ایران سرشار از قصه‌های پندآموز و حکایت‌های شیرینی است که در واقع بخشی از آن شامل آرزوها و پندهای پیشینیان است و از آنجایی که انتقال تجارب و آموزههای زندگی پایه و اساس این گونه حکایتها و قصه‌های کهن است، هماره مورد اقبال بشر در طول سالیان دراز بوده است و هرگز بوی کهنگی به خود نگرفته است. در هر کدام از عرصههای مهم زندگی این حکایتها و قصه‌هایی که در شاهنامه، مثنوی معنوی و گلستان و دیگر کتب مهم و ارزشمند ما ایرانیان موجود است به کمک و یاری انسان‌ها شتافته است و در واقع به نوعی چگونه‌زیستی را به ما میآموزند.
سخن پایانی؟
در حال حاضر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سطح کشور انجمن قصه‌گویی برپا کرده است که یکی از شاخههای مهم آن در استان بوشهر از شروع تابستان 98 گشایش یافته است. هدف اصلی این انجمن مشارکت خانواده، نویسندگان، فرهنگیان و قشرهایی که علاقهمند به قصه هستند، در زمینه قصه‌گویی است. فعالیت‌های مهمی در انجمن قصه‌گویی انجام میگیرد نظیر برگزاری کارگاه‌های آموزشی قصه‌گویی، نشست‌های تخصصی، دعوت از نویسندگان کودک و نوجوان، تهیه منابع مکتوب و مقالات مهم و در اختیار گذاشتن همه اینها به خانواده‌ها و عزیزانی که دوست دارند عضو این انجمن شوند، برای عضویت در انجمن قصه‌گویی کانون پرورش فکری می‌توانند به مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مراجعه کنند و عضو رسمی انجمن قصه‌گویی شوند. این مهم گام بسیار بلندی است تا بتوانیم مروج قصه و قصه‌گویی در سطح خانواده‌ها باشیم و همگام با آنها در رشد و پیشرفت و اعتلای کودکان و نوجوانان این مرزبوم بکوشیم.
X Share
پربازدید ها