الهام بهروزی
شاید بارها شده است که دلتان گرفته باشد و نیاز شدیدی به شنیدن آوازی داشته باشید که از دل برآمده باشد و همه چیز آن هماهنگ شده تا کمی با حالت همگام شود و دریچهای تازه از زندگی از ورای اشکهایت به رویت بگشاید. معمولا هر صدایی نمیتواند این حال را در تو ایجاد کند؛ مگر آن صدای دردمندی که عشق و سوز و گدازش را چشیده باشد و سینهاش از درد فراق شرحهشرحه شده باشد. بدون تردید یکی از صداهایی که بارها و بارها در حالوهوای بیکسی و تنهایی شما را در خلسهای شیرین فرو برده است؛ صدای ماندگار استاد محمدرضا شجریان است.
همو که میداند که کدام بیت را در کدام دستگاه بیافریند و با کدام آواز دلانگیز پرترهای از زیباییها پیش روی مخاطبش بگذارد. بدون اغراق جنس صدایش انسان را سحر و ابیات با سوز آوازش نفس را در سینه حبس میکند؛ ناخودآگاه دل را با خود همراه و شنونده را در دنیایی محو میکند که رنگی از ریا و نامهربانی ندارد! هر چه هست مهر است و مهر است و مهر...
او همواره کوشیده تا صدای گویایی برای مردم باشد و هیچگاه خودش را از آنها دور ندانسته و برای این انتخابش هم تاوان سنگینی داده است. خسروی آواز ایران از سال ۸۸ به بعد با توجه مسائل اجتماعی پیرامونش سعی کرد با زبان هنر، از دردهای کتمان شده بخواند... البته در ادامه اجراهای صحنهای وی در کشور با ممانعت روبهرو شد و او تنها به انتشار آلبومهای صوتی و تصویری خود نظیر «مرغ خوشخوان» و... اقدام کرد. در کارنامه هنری استاد شجریان آثار ماندگاری ثبت شده است که هر کدام از ارزش هنری وافری برخوردار است.
شجریان اما در نوروز ۹۵ با اعلام بیماری خود شوک عجیبی به جامعه وارد و از آن پس بهدلیل دنبال کردن درمان خود خانهنشینی را انتخاب کرد اما این تصمیم هیچگاه نتوانست یاد او را در دلهای مردم کمرنگ کند و آنها همچنان حال استاد را پیگیری میکنند. هر از چندگاهی هم که خبری مبنی بر حال ناخوش استاد شجریان منتشر میشود موجی از نگرانی در میان مخا دوستدارانش ایجاد میشود که آخرینبار همین اوایل اسفندماه جاری بود که استاد در بیمارستان بستری شد اما بنا به گفته پزشکان معالج وی در بیمارستان جم با بهبود شرایط عمومی، قلبی عروقی و تنفسی استاد شجریان از بخش آیسییو به بخش عادی منتقل شده است و آمادگی لازم را برای انتقال به منزل دارد.
در رابطه با نقش استاد محمدرضا شجریان در موسیقی اصیل ایرانی و محبوبیت او در جامعه گفتوگویی را با وحید تاج، خواننده نامآشنای موسیقی اصیل و آوازی ایران که به مدت ۱۰ سال آوازخوانی را زیرنظر استاد شجریان پشت سر گذاشته است، صورت دادیم. تاج همزمان با بستری شدن اخیر استاد شجریان یکی از قطعات خود را به استاد آواز ایران اهدا کرد. این خواننده جوان در خصوص این قطعه به بامداد جنوب گفت: «قطعه «بخوان بهنام عاشقی» را یکی دو سال پیش خوانده بودم اما فرصتی دست نمیداد که به استودیو بروم و کار میکس آن را تمام کنم تا اینکه چند مدت پیش فرصت شد که بروم این کار را انجام بدهم. در نهایت این قطعه با شعری از علیرضا بهرامی و آهنگسازی آقای حمید اسماعیلزاده تقدیم به استاد شجریان شد.»
وحید در تاج در خصوص حضورش در کلاسهای استاد شجریان نیز توضیح داد: بهقاعده کسانی که وارد کلاس آواز استاد شجریان میشدند، نخست باید خواننده میبودند و مسلط بر ردیف. بنابراین، شرط اول حضور در کلاس ایشان آشنایی با ردیف، آواز، موسیقی و مباحث مقدماتی بود. ما در کلاسهای استاد تکنیکها و شیوه آوازخوانی را آموختیم؛ شیوهای که خاص خودشان بود و سالها در آلبومهای خود آنها را ارائه کردند. شیوهای که مجموعهای از تکنیکهای خواندن استاد بود، تکنیکهایی که استاد شجریان در حدود ۱۰ سالی که به ما آموخت شامل سرعت آواز، نحوه برخورد با شعر، اجرای تحریرها، نحوه فراز و فرود جملات، برخورد با ادبیات، اجرای جزئیترین بخش ملودی (موتیف) و... بود. ایشان در کلاس با دقت تمام آموزش ما را زیر نظر داشتند و این کار خارقالعادهای بود که با آن سن و سال بتوان ۷۰ یا ۷۵ هنرجو را اداره کرد. کلاسها ما در چهار گروه به صورت یک در میان روزهای یکشنبه هر هفته برگزار میشد (کلاس خانمهای گروه «الف» صبح یکشنبه و کلاس آقایان گروه «الف« هم عصر یکشنبه برگزار میشد. همچنین کلاس خانمهای گروه «ب» صبح یکشنبه هفته بعد و کلاس آقایان گروه «ب» عصر آن یکشنبه برگزار میشد).
وی درباره تاثیری که استاد شجریان بر غنای موسیقی ایرانی گذاشته است، گفت: بهطور مسلم پیوندی که استاد شجریان بین ادبیات و صدای آوازی ایران ایجاد کردند بر کسی پوشیده نیست و آثاری که ایشان خلق کردند گواه این مساله است. نحوه برخورد استاد با اشعاری که در برهههای مختلف تاریخی انتخاب میکردند و همچنین رویارویی ایشان با مقولههای اجتماعی موجب شد که خدمت او به موسیقی آوازی ایران بر هیچ کس پوشیده نماند. از دید من این حقیقت سالهای سال نمود خود را حفظ خواهد کرد.
تاج در پاسخ به این پرسش مبنی اینکه دلیل محبوبیت مردمی استاد شجریان چیست، توضیح داد: طبیعی است هر هنرمندی که خودش را جدا از مردم نداند و خود را بخشی از آنها بداند، بدون شک در میان مردم محبوب و ماندگار میشود. به اعتقاد من، استاد شجریان همواره با مردم بوده و صدای خود را هیچگاه از مردم دریغ نکرد و در برهههای مختلف زبان گویای آن بوده است. بههر حال درد مردم را بازگو کرده است و حتی در آثار آخر خود در انتخاب مضامین و تعاریفی که از شعر در آواز شور ارائه کردند، همسو با مباحث تاریخی ایران بودند. همه اینها در محبوبیت ایشان نقش دارند.
وی در ادامه در خصوص اعطای لقب خسروی آواز ایران به استاد شجریان گفت: بیش از یک قرن فعالیت هنری در عرصه پیشبرد موسیقی ایرانی، اجرای کنسرتهای متعدد در داخل و خارج از ایران بهمنظور شناساندن فرهنگ، آثار ضبط شده از ایشان در تعداد زیاد (چه در زمان برنامه گلها و چه بعد از آن)، انتشار آلبومهای متعدد و تسلط ایشان بر آواز، ردیف، ادبیات و ترکیب آواز و ادبیات موجب شد که خدمت بزرگی به ادبیات ایران کند و آن را پابرجا نگه دارد. در برهههایی آواز میتوانست راه دیگری برود که رفت ولی استاد شجریان بر اندیشه خود پابرجا ماند. به همین دلیل بود که شایسته لقب «استاد آواز ایران» یا «خسروی آواز ایران» شد. هر چند امروزه به هر کسی استاد میگویند اما به اعتقاد من استادی مراحلی دارد که استاد شجریان تمام آنها را سالها پیش پشت سر گذاشتند.
تاج در ادامه در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه استاد شجریان یکی از سرمایههای بی چون و چرای موسیقی ایرانی به شمار میرود اما متاسفانه آن گونه که باید پاس داشته نشده است، به نظر شما دلیل نامهربانی متولیان امر با هنرمندان موسیقی ملی و خود این موسیقی چیست، تاکید کرد: متاسفانه در این سالهای اخیر، موسیقی اصیل ایرانی آنچنان که باید و شاید در اولویت امور نبوده است و مورد بیمهریهای زیادی قرار گرفته است، خب استاد شجریان هم بهعنوان کسی که در بدنه این موسیقی قرار دارند، خیلی مورد بیمهری و جفا قرار گرفت و نامهربانی دید؛ البته این نامهربانی و جفاها به بسیاری از هنرمندان دیگر نیز شده که بایستی بیش از پیش قدر هنرمندان بزرگ دانسته شود و امیدواریم که موسیقی ایرانی روندی عادی و طبیعی خودش را پیدا کند.
وی در ادامه با تاکید بر اینکه کسانی که موسیقی فاخر و اصیل آوازی ایران را دنبال میکنند، بایستی به مسیر استاد شجریان در موسیقی و شاگردان جوان وی که در مکتب ایشان آموزش دیدند، اعتقاد داشته باشند، افزود: زیرا شاگردانی که استاد به جامعه تحویل دادهاند، ادامه دهنده راه ایشان هستند.
تاج همچنین در پاسخ به این سوال که از میان آلبومهای استاد شجریان کدام را بیشتر میپسندید، گفت: همه آلبومهای استاد شنیدنی و منحصربهفرد هستند. در واقع در هر کدام از آلبومهای ایشان خلاقیتها، نکتهها و ریزهکاریهایی دیده میشود که جای بحث و گفتوگوی بسیاری دارند و برای پرداختن به آن خود یک گفتوگوی مفصل میطلبد.
وی در خصوص سازهای ابداعی استاد شجریان نیز توضیح داد: در مورد سازهای ابداعی استاد شجریان باید بگویم که ایشان اعتقاد داشتند که این سازها باید در مرحله آزمون و خطا قرار بگیرند. ایشان آنها را ساختند و باید دیگران هم بیایند آنها را تکیمل و عیب و ایرادهای آنها را بهمرور زمان برطرف کنند. بههرحال در این زمینه زحمت بسیاری کشیدند. با توجه به اینکه ایشان نوازنده سنتور بودند، از خیلی سال پیش در ساخت ساز سنتور مهارت داشتند و از شاگردان استاد پایور بودند، ساخت ساز را خیلی جدی میگرفتند و اصرار بر ساخت سازهایی با صداهای جدید داشتند. به قول خودشان، در ارکسترهای همیشه به صداهایی که ارکستر ایرانی را پر کند نیاز است. با این رویکرد ما صداهای بم را در موسیقی ایرانی معمولا کم داریم و اکثر صداهای سازهای ما در محدوده سوپرانو هستند و ایشان کاری کردند که صداهایی در محدوده آلتو و باس به موسیقی و ارکستر ما اضافه شود.
این خواننده موسیقی اصیل ایرانی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه وجه تمایز استاد شجریان با دیگر خوانندههای هم عصر خودش در چه است، تصریح کرد: هر گلی رنگ و بویی دارد. بنابراین هر کدام از خوانندههای ایران رنگ و بو و لطافت خاص خودشان را دارند. در این میان نمیتوان زحمتی که استاد ایرج (حسین خواجهامیری) برای موسیقی ایرانی کشیدند و آوازهای قدرتمند و فاخری را که خواندند، نادیده گرفت یا نقش استاد اکبر گلپایگانی را در موسیقی هیچ انگاریم زیرا ایشان در موسیقی اصیل ایرانی آوازهای درجه یک فاخری از خود به جای گذاشتهاند. من خودم بهشخصه از طرفداران پر و پاقرص استاد ایرج و گلپایگانی هستم و خیلی از آوازهایشان را از بر هستم و گوش میدهم، زحماتی را که این سه عزیز (استاد شجریان، ایرج و گلپایگانی) و همچنین شهرام ناظری و... برای آواز ایران کشیدند نمیتوان نادیده گرفت.
تاج در پایان درباره دلیل ستاره شدن شجریان در موسیقی ایرانی یادآور شد: علاوه بر تکنیک استاد شجریان، عواملی چون همگامی استاد با مردم، اتفاقات تاریخی و عاطفی، مسائل اجتماعی و نحوه برخورد ایشان با مردم و مردمداری باعث شده است که از استاد یک ستاره ساخته شود. طبیعی است آثار فاخر استاد و اقدامات وی در بزنگاههای تاریخی بر هیچکس پوشیده نیست که برای نمونه میتوان به دعای ربنای ایشان در ماه رمضان اشاره کرد که قریب به اکثر ایرانیها با آن صدای ملکوتی که مسلط به زبان عربی و قواعد آن است، همذاتپنداری کردهاند.