الهام بهروزی

کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان مراکز تامین‌کننده منابع و کتاب‌های امانتی شناخته می‌شوند که روزانه به خدمت‌رسانی به متقاضیان کتاب -که شامل افراد عادی، دانشجویان، دانش‌آموزان و پژوهشگران و ... می‌شوند-می‌پردازند. وضعیت مراکز فرهنگی که نقش موثری را در تنفس کتاب در جامعه ایفا می‌کنند، یکی از شاخصه‌های اصلی توسعه فرهنگی در جوامع به‌شمار می‌روند. از دید کارشناسان، توسعه این مراکز منجر به توسعه فرهنگ و دانایی در جامعه پیرامونی خود می‌شود؛ چراکه کتابخانه‌های عمومی با تسهیل دسترسی مردم به منابع دسته‌اول و باکیفیت زمینه افزایش آگاهی و دانایی را در جامعه فراهم می‌آورد و به غنای فرهنگ و تمدن جوامع می‌افزاید.

بدیهی است نهاد کتابخانه‌های عمومی در ایران به‌عنوان نهادی فرهنگ‌محور و کتاب‌گستر در طول حیات خود کوشیده است تا منابع خود را بر اساس سیاست‌های فرهنگی کشور و ذائقه مخاطبان و متقاضیان خود گردآوری و ارائه کند؛ اما با همه تلاش‌هایی که این نهاد در حوزه کتاب داشته ولی عملکرد آن خالی از ضعف و انتقاد نیست! مهم‌ترین نقدی که بر کتابخانه‌های عمومی به‌ویژه در مناطق کمتربرخوردار کشور وارد است، کمبود منابع عمومی و تخصصی است. از دیگر ضعف‌‍‌های این مراکز می‌توان به پايين بودن تعداد اسناد سمعي و بصري در كتابخانه‌هاي عمومي كشور، فضاي کم و محدود كتابخانه‌هاي عمومي، كمبود تجهيزات و لوازم مورد نياز، سازماندهي نامناسب منابع، بی‌توجهی به بهره‌گيري از مديران متخصص در كتابخانه‌هاي عمومي كشور، بی‌توجهی به خريد عناوين جديد و متنوع براي كتابخانه‌ها، اختصاص بودجه ناچیز به کتابخانه‌های عمومی و... اشاره کرد.

همان‌طور که در بالا اشاره شد، ضعف کتابخانه‌های عمومی در تامین منابع کافی، به‎‌روز و تخصصی همواره یکی از مواردی است که از سوی متقاضیان نقد می‌شود. در این میان، یک کتابخوان بوشهری که عضویت فعالی در کتابخانه‌های عمومی استان بوشهر دارد، به بامداد جنوب گفت: در سال‌های اخیر منابع کتابخانه‌های عمومی به‌روز شده اما سلیقه‌ای! این مساله موجب شده که من نتوانم منابع موردنیاز خود را در زمینه‌های پرمخاطبی مثل ادبیات در کتابخانه عمومی که عضویت دارم، پیدا کنم و متاسفانه در پاسخ به اینکه چرا این منابع را ندارند، می‌گویند، منابع از سوی کارشناسان انتخاب می‌شود و کتاب موردنظر شما جزء فهرست ارائه شده کارشناسان نبوده! خب، این‌جا این سوال پیش می‌آید که کارشناسان کتابخانه‌ها بر اساس کدام معیارها، منابع را سفارش می‌دهند و به‌روز می‌کنند؟! آیا نیاز و سلیقه متقاضیان کتابخانه یکی از معیارهای سفارش کتاب نباید باشد؟!

وی در ادامه با تاکید بر اینکه قطعا ذائقه من کتابخوان و عضو فعال کتابخانه‌های عمومی باید ملاک قرار گیرد، افزود: ولی بارها برایم پیش آمده که این منابع را در کتابخانه‌ها پیدا نمی‌کنم؛ به‌ویژه منابعی که در خصوص شاعران و نویسندگان خاص است. اگر آثار این نویسندگان خلاف شرع و عرف جامعه است، پس چرا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز انتشار آن‌ها را صادر می‌کند. من به‌عنوان یک پژوهشگر دائم نیاز به منابع جدید و نسخه‌های کمیاب در حوزه نویسندگان و شاعران معاصر و کلاسیک دارم ولی چون برخی از این منابع در کتابخانه‌های عمومی موجود نیست، ناچارم که این آثار را خریداری کنم. نکته این‌جاست که من چندان با این آثار کاری ندارم و تنها برای پژوهش می‌خواهم و بعد از انجام کار، برخی از این کتاب‌ها بی‌استفاده می‌مانند. بنابراین اگر در کتابخانه‌های عمومی وجود داشته باشند، کار پژوهشی من با هزینه مناسب‌تری انجام می‌شود.

این پژوهشگر با تاکید بر اینکه کتابداران و کارشناسان کتاب باید افراد کتاب‌شناس و بی‌طرفی باشند تا به‌دور از هر خط و ربط سیاسی و فکری، منابع مورد نیاز کتابخانه‌ها را بر اساس ذائقه و تقاضای اعضای کتابخانه سفارش بدهند، تصریح کرد: به‌منظور کیفیت‌بخشی فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی از دید من، انجام اقداماتی چون افزايش كميت و كيفيت مجموعه مواد كتابخانه‌هاي عمومي، همگامي و همراهي رشد منابع كتابخانه‌هاي عمومي با رشد جمعيت باسواد، دانش‌آموزان، دانشجويان، پژوهشگران، استفاده صحيح و بجا و توزيع مناسب و منطقي نيروهاي متخصص موجود در رشته كتابداري، تدوین خط مشيء و سياست مشخص براي انجام دادن صحيح و متناسب شيوه‌هاي مجموعه‌سازي كتابخانه‌هاي عمومي، استفاده كافي و موثر كتابخانه‌هاي عمومي از امكانات ساير كتابخانه‌ها، افزايش ظرفيت فيزيكي و تعداد كتابخانه‌هاي عمومي، تمركززدايي و توزيع عادلانه متناسب كتاب‌ها، نشريات، كتابداران، هزينه‌ها، انجام تبليغات وسيع و دامنه‌دار از طریق راديو و تلويزيون و ساير رسانه‌هاي گروهي درباره اهميت و فواید كتاب و كتابخواني و... لازم و ضروری است.

این شهروند کتابخوان در ادامه تاکید کرد: البته جا دارد از مدیریت فعلی کتابخانه‌های عمومی استان بوشهر تشکر کنم؛ چون در این چند ماهی که مدیریت این مجموعه فرهنگ‌ساز را عهده‌دار شده، برنامه‌ریزی خیلی خوبی را در زمینه برگزاری نشست‌های کتابخوانی در موضوعات گوناگون انجام داده که خوشبختانه این برنامه‌ها توانسته‌اند طیف‌های مختلف فکری و سنی را به خود جذب کنند. بنابراین این نشست‌ها که بر پایه و اساس کتاب شکل‌ گرفته‌اند، فرصت مغتنمی برای شناسایی آثار شاخص و همچنین ضعف و کاستی‌های آثار به‌ویژه آثار بومی منتشرشده به‌شمار می‎‌روند.

وی در پایان یادآور شد: بی‌شک برگزاری این سلسله زمینه شناخت آثار باکیفیت و اصیل را تسریع می‌کند که همین کار دست کارشناسان انتخاب کتاب را برای سفارش منابع جدید کتابخانه‌های عمومی باز می‌کند. چون در این نشست‌ها آثار تازه منتشرشده اغلب از سوی کارشناسان و منتقدان و حتی اعضا نقد و بررسی می‌شود و کتاب‌های پرمحتوا و خواندنی از آثار دمدستی و بی‌کیفیت بازشناسی می‌شود. امیدوارم این نشست‌ها توسعه بیابد تا ضمن معرفی آثار باکیفیت، فرهنگ کتاب و کتابخوانی به‌شکل بسیط‌تری میان عوام جامعه گسترش بیابد.

در این رابطه، معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتاب‌خوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درباره چگونگی انتخاب ناشران برای خرید کتاب و تامین منابع کتابخانه‌های عمومی روز گذشته (شنبه، 23 مهر) در گفت‌وگویی به ایرنا گفت: اگر به مجموعه کتاب‌های نهاد سر بزنید، می‌بینید از همه ناشران کتاب وجود دارد. باید توجه داشت که نهاد کتابخانه‌های عمومی یک نهاد عمومی است و در حوزه تخصصی فعالیت نمی‌کند. به همین دلیل ممکن است یک کتاب تخصصی در یک حوزه را در کتابخانه پیدا نکنید؛ اما در منابع نهاد کتابخانه‌های عمومی از هر ناشر با هر نوع تفکر و جناح‌بندی سیاسی کتاب وجود دارد.

محمدرضا هراتی در ادامه با بیان اینکه برای انتخاب کتاب مسائل مرتبط با اعضای کتابخانه و نیاز آن‌ها ارزیابی و بررسی می‌شود، توضیح داد: برای نیازسنجی کتاب در منابع، سامانه‌ای داریم که همکاران کتابدار با استفاده از نرم‌افزارهایی که به مردم خدمات می‌دهند، کتاب‌ مورد نیاز مردم را به بخش تامین منابع پیشنهاد می‌دهند.

به گفته وی، همکاران در نهاد کتابخانه‌های عمومی و متخصصان این حوزه اقداماتی برای تامین کتاب انجام می‌دهند. این گروه با مخاطبان و اعضا ارتباط دارند و رصد می‌کنند که اعضا چه فضایی و چه کتاب‌هایی را می‌خواهند. سامانه‌های ما به ما خروجی‌هایی می‌دهد که به ما می‌گوید که چه کتابی لازم است و سوالات و ذهن اعضای نهاد کتابخانه‌ها کجا است.

هراتی همچنین درباره اقداماتی که نهاد کتابخانه‌های عمومی برای دسترس‌پذیر کردن کتاب به خصوص پس از افزایش قیمت این کالای فرهنگی می‌تواند انجام دهد، تصریح کرد: در اینجا باید به یک نکته توجه داشت، اینکه توانایی مردم برای خرید کتاب کاهش پیدا کرده‌است، نکته درستی است؛ اما هنوز هم قیمت کتاب در ایران بالا نیست. سال‌ها به عنوان ناشر و توزیع کننده کتاب فعالیت کردم. می‌توانم بگویم اینکه گفته می‌شود کتاب گران است، نکته درستی نیست؛ زیرا برای کتاب‌ها بسیار زحمت کشیده شده‌است.

وی با تاکید بر اینکه به این دلیل که مردم توان خرید کتاب ندارند، تدابیری از طرف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور اتخاذ شده‌است تا از این طریق بتوانند کتاب‌های مورد نیاز مردم را به دست آن‌ها برسانند، گفت: همکارانم در اداره کل منابع نهاد کتابخانه‌ها تلاش می‌کنند منابع کتابخانه‌ها به‌روز باشد. در این راستا، سال گذشته حجم قابل‌توجهی از کتاب برای کتابخانه‌های نهاد تهیه شد با رقمی از بودجه و تامین کتاب که در تمام مدت فعالیت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور سابقه نداشت، اما این کتاب‌ها هنوز به کتابخانه‌ها نرسیده‌است؛ زیرا این کتاب‌ها باید تقسیم‌بندی و دسته‌بندی شوند تا در 31 استان یعنی نزدیک به ۷۰۰ کتابخانه توزیع شوند. طبیعتا ارسال منابع به استان‌ها به‌صورت موردی خبررسانی خواهدشد.

معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتاب‌خوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با بیان اینکه مردم می‌توانند با رسیدن کتاب به کتابخانه‌ها، جلوه‌های دغدغه مسوولان نهاد کتابخانه‌های عمومی را ببینند، افزود: زمانی می‌توانید جلوه این دغدغه و نیاز کارشناسی‌شده را ببینید که در خرید کتاب نمایان شود؛ اما برای خرید کتاب، نهاد کتابخانه‌های عمومی باید بودجه‌ای درخور داشته‌باشد. در نتیجه تلاش دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی برای همراه کردن مجموعه‌های بالادستی قانونگذار همچنین با توجه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی امید است با اقدامات قانونی دست مسوولان در نهاد کتابخانه‌های عمومی برای تامین منابع باز شود.

به گفته هراتی، از نظر کارشناسی نیاز به تامین کتاب بررسی شده‌است و مسوولان نهاد کتابخانه‌ها در این حوزه دغدغه دارند؛ اما مساله تامین بودجه هم مطرح است باید بتوانیم این مسائل را حل کنیم و واقعا این مسائل به‌روز باشد.