الهام بهروزی

عید یا جشن نوروز، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین جشن ایرانیان شناخته می‌شود که از عهد باستان تا عصر کنونی میان ایرانی‌ها مرسوم است. این جشن آداب و رسوم خاص خود را دارد. افسانه‌های متعددی درباره پیدایش جشن نوروز وجود دارد که متحمل‌ترین آن‌ها، داستان جمشید است.

بنا به عقیده افسانه‌پژوهان، جمشید یکی از پادشاهان قدرتمند آریایی بود. این‌طور روایت شده که کاخ او در نزدیکی دریاچه ارومیه قرار داشت؛ منطقه‌ای که امروز آن را با نام «حسنلو» می‌شناسیم. جمشید پس از زمستانی سخت، با خروج از کاخ خود، با تابش مستقیم خورشید رو‌به‌رو شد. او به حدی از درخشش خورشید به‌وجد آمد که آن روز را نوروز اعلام کرد. به همین خاطر دستور داد تا همه‌ساله این روز را جشن بگیرند.

به‌هر روی داستان‌های زیادی درباره عید نوروز وجود دارد که در صحت و سقم آن جای تردید وجود دارد. با نگاهی به تاریخچه نوروز، نام کورش کبیر به‌شکل پررنگی خودنمایی می‌کند؛ چراکه به گواه کتب تاریخی، کوروش کبیر نخستین پادشاهی بود که این عید را به رسمیت شناخت. او این روز را عید ملی اعلام کرد. کوروش در این روز، بسیاری از مجرمان را عفو کرد و به بسیاری از نظامیان ترفیع درجه داد. وی در اقدامی شخصی، کاخ خود را پاکسازی کرد تا رسم خانه‌تکانی و پاکسازی خانه‌ها آغاز شود. بر اساس روایات تاریخی، کوروش برای اولین بار در سال 538 پیش از میلاد مسیح این عید را به رسمیت شناخت.

البته برخی از مورخان بر این باور هستند که کوروش هنگام فتح بابل، شاهد برگزاری عید نوروز در آن شهر بود. با وجود این، در تاریخ ایران کوروش کبیر اولین فردی بود که این عید را به رسمیت شناخت. نه‌تنها در طول حکومت هخامنشیان، بلکه در دوران ساسانیان و اشکانیان نیز این عید باشکوه برگزار می‌شد. حتی در آن دوران، عید نوروز را به دو بخش نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌کردند. این‌گونه شد که عید نوروز شکوه و جبروت پیدا کرد و بستری برای همدلی و شادی کردن و نشاندن درخت دوستی و محبت میان ایرانیان شد.

این جشن، آداب و رسوم منحصربه‌فردی را در خود جای داده که البته به تناسب هر منطقه، برخی از این آداب متفاوت می‌شوند. این رسوم در استان بوشهر گاه با تفاوت‌های جزئی اجرا می‌شوند اما در کلیت با نقاط دیگر مشترک هستند. در این منطقه مانند سایر مناطق، چند روز مانده به عید نوروز سبزه سبز می‌کنند. خانه‌تکانی می‌کنند، فرش‌ها و روکش رخت‌خواب‌ها را می‌شورند. گرد و خاک را از روی همه وسایل خانه می‌زدایند. رخت نو می‌خرند و در آخرین چهارشنبه سال، دور هم جمع می‌شوند و با افروختن آتشی، جشن چهارشنبه‌سوری برپا می‌کنند.

یک آیین‌پژوه بوشهری در خصوص مهم‌ترین آیین‌های نوروزی در استان بوشهر به بامداد جنوب می‌گوید: از جمله مهم‌ترین آیین‌های نوروزی، آیین چهارشنبه‌سوری است که گاهی با «چهارشنبه سورو» آخر ماه صفر قاطی می‌شود. دیگری سفره «هفت سین» است که تقریبا شبیه دیگر شهرهای ایران انداخته می‌شود با تفاوت در هفت‌سین آن و آیین سیزده بدر! در این اقلیم در سفره نوروزی، خوشه گندم و کنار (میوه درخت سدر) گذاشته می‌شد و جزء جدایی‌ناپذیر سفره هفت‌سین مردمان بوشهرز بود که البته امروزه این دو تحت تاثیر تغییر سلیقه امروزی‌ها این دو کمتر در سفره گذاشته می‌شود. کاشت و انداختن سبزه در آب روان و دید و بازدید نوروزی به‌خصوص بازدید از بزرگان خانواده و... از دیگر رسم‌های نوروزی مردمان جنوب کشور است.

حسین زارعی سپس به آیین‌هایی که در منطقه جنوب برای رفتن به پیشواز عید نوروز برگزار می‌شود، اشاره کرد و افزود: چهارشنبه‌سوری آیینی است که پیش از فرارسیدن نوروز در ایران و استان ما برگزار می‌شود. این آیین در استان ما در گذشته به این شکل برگزار می‌شده که عموما به شکل گروهی کنار دریا یا رودخانه می‌رفته‌اند، پایی در آب می‌زده‌اند و سر چهارکوچه آتش روشن می‌کرده‌اند ولی امروز شکل این آیین هم دستخوش تغییراتی شده است که گاه با ماهیت اولیه آن در تضاد است. شکستن کوزه و قلیان کهنه رسم دیگری بوده که تقریبا امروز فراموش شده و تنها گاهی در ماه صفر همراه با صفر در و چرخاندن آتش در خانه برگزار می‌شود. به‌نظر می‌رسد مذهب تاثیر خود را گذاشته است.

 وی در خصوص مهم‌ترین دلایل نابودی و فراموشی برخی از آیین‌های کهن به‌ویژه آیین‌های نوروزی در این خطه توضیح داد: آیین‌ها مانند هر پدیده دیگری در جوامع، کاربیژه مخصوص به خود را دارند. هنگامی که کارکرد آیینی از بین می‌رود، طبیعی است خود آیین هم به مرور اجرا نشود و به فراموش سپرده شود. البته سنتی ماندن جنوب موجب حفظ بیشتر این آیین‌ها شده اما در دهه‌های اخیر این فاکتور هم در حال دگرگونی است. از مهم‌ترین  دلایل مرگ این آیین‌ها می‌توان به تغییر سبک زندگی و به نوعی حضور مدرنیته و گسترش جامعه شهرنشینی و فرهنگ زیست اجتماع کلان اشاره کرد که در زندگی جدید حضور ماشین و در نتیجه تغییر دیدگاه و میزان آگاهی و زمان درگیری افراد در شبانه روز حتی موجب می‌شود روزها بگذرد و افراد آسمان و ماه و ستاره‌ها را نبینند، چه برسد به اجرای آیینی مثلا در زمان ماه گرفتگی. این‌گونه است که نرم نرمک آیین‌ها به فراموشی سپرده شده و می‌میرند.

نویسنده کتاب «دالان‌های نمک» در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا می‌توان به کمک هنر نمایش، آیین‌های متروک و فراموش شده جشن نوروز را زنده کرد، گفت: اصولا یکی از ویژگی‌‎های هنرهای نمایشی ملی یا شکل‌‎گیری تئاتر ملی، شناخت، استخراج و به‌کارگیری آیین‌ها در یک قالب دراماتیک است که بهره‌ای دو طرفه بین تئاتر و آیین ایجاد می‌کند. طبیعتا بسیار از آیین‌های فراموش‌شده بارها و بارها در آثار نمایشی به شکل نمادین مورد اشاره قرار گرفته‌اند و بی‌شک می‌توان بدین‌شکل دست‌کم نام و کارکرد این آیین‌ها را به آیندگان بازشناسی کرد.

وی در بازنمایی مهم‌ترین مولفه‌های آیین‌های نوروزی توضیح داد: مهم‌ترین مولفه این آیین‌ها، این است که گروهی هستند و میل به تغییر و نو شدن دارند و تحت تاثیر فلسفه نوروز ایرانی شکل گرفته‌اند. همچنین این آیین‌ها در بطن خود هویت و اصالت ایرانی را به رخ می‌کشند و به دلیل ماهیت اصیلی که دارند ماندگار شده‌اند.

زارعی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه برای سپردن آیین‌های نوروزی به نسل امروز که میراث‌بانان آینده هستند، باید چه راهی را رفت، تاکید کرد: تحقیق، تدوین، ثبت و تصویرسازی آن‌ها می‌تواند راهی موثر برای حفظ و احیای آیین‌ها به‌خصوص آیین‌های نیمه‌جان زنده باشد تا نسل بعد موضعش را در مورد آیین‌ها مشخص کند که می‌خواهد با آنها چه کند؟!

در پایان یادآوری می‌شود، نوروز از قديمي‌ترين آيين‌‌هاي ‌باستاني ايرانيان و حاصل دوره‌‌هاي تاريخي متمادي و بازتاب‌دهنده جلوه‌های فرهنگ، ادب و هنر آنها است كه بايد برای پاسداشت و نگهداري آن كوشش کرد، زيرا در سايه اين سنت باستاني، وحدت و هويت ملي تحكيم پيدا مي‌كند.