سیدقاسم یاحسینی

این مقاله به سیدعلی موسوی‌نژاد، دوست فرهیخته و نکته‌سنجم تقدیم می‌شود.

تاریخ کشکول‌نویسی و سیر تحول آن در بوشهر همچنان کارنشده باقی مانده است. سرآغاز کشکول‌نویسی در بوشهر مبهم است. ما نمی‌دانیم آیا در فاصله عصر صفوی تا روی کار آمدن سلسلۀ قاجار، فردی یا کاتبی در بوشهر کشکول نوشته‌است یا نه؟ چون هنوز در کتابخانه‌های شخصی و خصوصی و منابع خطی موجود، مثلاً کتابخانه خانوادگی جامعی و امامان جماعت اهل سنت بوشهر (مسجد عرب‌ها) و همچنین کتابخانه خاندان شیعی آل‌عصفور، واقع در مجلسی بوشهر، تفحص کامل صورت نگرفته، نمی‌توان با قطعیت و قاطعیت به این پرسش، پاسخ داد.

در حال حاضر، قدیمی‌ترین کشکول‌های موجود که ما از آن آگاهی داریم، به عصر پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار (1313ـ1263هـ.ق.) بازمی‌گردد. آیا در عصر افشار، زندیه و عهد پادشاهی سه پادشاه اول سلسله قاجار هم بوشهری‌ها کشکولی نگاشتند؟ در فقدان منابع و همچنین نبود یک کاووش دقیق و همه‌جانبه تاریخی و نسخه‌شناسی، فعلاً نمی‌توانیم به این پرسش پاسخ بدهیم.

براساس پژوهشی شتابزده و نه چندان دقیق که من انجام داده‌ام، در استان بوشهر در فاصله پادشاهی ناصرالدین‌شاه تا احمدشاه قاجار، دست‌کم چهار کشکول مهم داریم:

اول، کشکول آیت‌الله سیدعبدالله مجتهد بلادی بوشهری که نخستین کشکول چاپ‌شده و نوشته یک نویسنده و عالم بوشهری است. این کشکول «کشکول؛ سحاب الیالی فی المطالب العوالی»، ابرهای شب در مطالب... نام دارد. جلد اول این کتاب در سال 1328 قمری در شیراز در 297 صفحه به‌صورت چاپ سنگی طبع شده‌است. جلد دوم این کشکول نیز همچنان خطی باقی مانده‌است.

تاریخ کتابت کتاب 1328 هـ.ق  و کاتب آن حسن‌بن علی بستانه‌شیرازی است. دیباچه کتاب درباب عقاید مؤلف است. بلادی در ادامه به امور فقهی و فواید احکام و فرائض و بندگی خدا پرداخته‌است. در مورد فوائد اجرام فلکی نیز مواردی در این کشکول آمده که از منظر شناخت گفتمان حاکم بر ذهن نویسنده قابل توجه است. همچنین مطالبی درباب چگونگی استجابت دعا نقل شده‌‍‌است. در کشکول بلادی افزون بر مطالب نقل‌شده، مباحثی درباره طلسمات مثلث و رابع آمده که از لحاظ جامعه‌شناسی شناخت مفید برای محققان است.

بلادی در ادامه کشکول، ابیات فرد، قصائد و غزلیات فراوانی از زبان عربی برای اثبات موضوعی مطالبی که نقل کرده‌است. قصیده ابن‌مالک در مورد افعالی که خاصیت حروف عله در عربی دارند نیز مورد بحث قرار گرفته‌است. صیغه‌های افعال از یاد نویسنده نرفته و چیزهایی درباب آن نگاشته که نشان از علاقه بلادی به صرف و نحو عربی دارد. از دیگر مطالب اخلاقی، یکی کنترل شهوت و چگونگی غلبه بر آن است.

بلادی در ادامه کشکول عربی خود، بسیاری از بزرگان و مشاهیر جهان اسلام و ایران مانند ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، ابوسعید ابوالخیر و حتی ارسطو... را نام برده و به‌طور مختصر معرفی کرده‌است. بلادی در بخش دیگری از کشکول خود چند صفحه جدول‌های منظمی کشیده‌است و در آن جداول از خصوصیات روزها و ماه‌های فارسی، عربی و عبری ذکر کرده‌است. در این جدول حتی ساعات شبانه‌روزی را برای استخاره هم مشخص و وقت هرکدام را بیان کرده‌است. موارد فراوانی از این‌گونه بیان‌شده که نشانه اعتقاد نویسنده به چنین مقولاتی و همچنین احاطه او بر این مباحث است. بلادی در ادامه به روایت انواع دعا و چگونگی آن نگاهی انداخته و موارد را به‌صورت جزئی بیان کرده‌است. از بیان حکمت‌های حضرت علی(ع) نیز غافل نبوده و به بیان روایاتی از آن امام حکیم پرداخته‌است.

از دیگر مباحث این کشکول بیان مطالبی درباب فوائد اجتهاد، مسائل فقه، استنباط اصول و منطق است. درباب ازدواج، ضرورت و شرایط آن نیز بلادی سخن گفته‌‌است. علاوه بر همه موارد یاد‌شده در بالا، این کشکول آمیخته‌ای است از خاطرات مؤلف هنگام اقامت در نجف اشرف در خلال انقلاب مشروطه، برخی آیات قرآن و احدایث ائمه اطهار(ع)، مطالبی درباب مدرسین حوزه علمیه نجف اشرف، شعرهایی از مؤلف  و برخی مطالب پراکنده دیگر.

آیت‌الله بلادی کشکول شعری نیز دارد که همگی سروده خودش است. (مجموعه اشعار فارسی و عربی آیت‌الله سیدعبدالله بلادی بوشهری به همت بشیر علوی گردآوری، ویراستاری و با مقدمه‌ای بلند آماده چاپ شده‌است.) البته آیت‌الله بلادی یک کشکول درباب مسائل تاریخ اسلام نیز دارد که چاپ نشده و ای‌کاش که محقق و مصححی کمر همّت می‌بست و آن را تصحیح و منتشر می‌کرد. چنانکه از حضرت سیدابوالحسن حسینی شنیدم، او مشغول ترجمه و ویرایش سحاب الیالی... است.

دوم، کشکول «جام جم در آثار عجم» نام دارد. میرزا محمدحسین جمی متخلص به «فاضل» و معروف به فاضل جمی (1319ـ 1256هـ.ق.) عالم مذهبی، شاعر، نویسنده، منشأت‌نویس، طنزنویس و سفرنامه‌نویس مشهور در ولایت جم است. او کشکولی دارد که خودش آن را «جام جم در آثار عجم» نامیده است. «کتاب «جام جم» حاوی مقالات علمی، ادبی، دینی، نجومی، تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی، لغوی، سیاسی، فرهنگی، تمثیل و فکاهی» است. (عبدالمجید زنگویی، شعر دشتی و دشتستان، دفتر پنجم:از فاضل تا وامق، نشر اشاره، چاپ اول، تهران 1377ص 23. (بنا به اظهارات شفاهی سیدعلی موسوی‌نژاد (در دیدار حضور در مورخ نهم بهمن 1401)، او کار نسخه‌نویسی، تصحیح و تحشیه کتاب «جام جم...» را به پایان رسانده و این کشکول همراه با مقدمه‌ای آماده طبع است.)

«جام جم فی آثار عجم» اثر فاضل جم، کتابی است در زمره کتاب‌های کشکول که مشتمل بر مجموعه مقالات و مقولات کوتاه و بلند در موضوعات و زمینه‌های مختلف، برگرفته از آثار پیشینیان، همراه با دیدگاه‌های اجتهادی و نظرات تحقیقی مؤلف است.

 متن کتاب به خط فاضل و به‌سبب عدم نگهداری درست، سروته‌زده و بخشی از مطالب آن از بین رفته‌است. متن کتاب، فاقد فصل‌بندی و تنظیم موضوعی است؛ اما هر مقاله و مطلب، با عناوینی چون «فائده» «طرفه»، «لطیفه» و مانند آن، مشخص شده‌است. مطالب و موضوعات کتاب، مختلف و متنوع و به‌طور کلی شامل مباحث کلامی، منطقی، فلسفی، اعتقادی، عرفانی، تفسیری (آیات و احادیث)، فقهی و احکام شرعی، تاریخی، جغرافیایی، حکمت و طب سنتی، نجوم و هیأت و ادبیات (تفسیر شعر، آرایه ی ادبی، لغز، طنز، مطایبه، هجو و...) است. مؤلف تلاش کرده‌است که مقولات مختلف را در قالبی استدلالی ارائه کند و با طرح موضوعات گوناگون و مطالب و لطایف ادبی متنوع، مجموعه نوشتاری خود را طراوت بخشد!

 سوم، کشکول «مُشوّش‌نامه» نام دارد که از سوی محمدعلی سدیدالسلطنه کبابی جمع‌آوری و تدوین شده‌است. این مجموعه، شامل هزاران بیت شعر از ده‌ها شاعر شناخته‌شده یا ناشناخته، غالباً جنوب ایران از جمله محمدعلی دشتی مشهور به فایز است. در این اثر که سخت غیرمنظم و آشفته است، سدیدالسلطنه علاوه بر اشعار خودش، شعرهای بسیاری از شاعران معاصر را ذکر کرده‌است. برخی از این اشعار، فقط در این مجموعه قابل مشاهده است و در منابع دیگر نیست. اکثریت مطلق شاعران را مرد تشکیل می‌دهند، با این وجود به سه، چهار زن و اشعار آنان نیز عنایت شده‌است. سدیداسلطنه در این اثر حتی به شاعران بابی و بهایی نیز پرداخته و بخش مستقلی به طاهره قره‌العین قزوینی اختصاص داده که قابل تأمل است.

کتاب مُشَوَش‌نامه برزخی است بین سفینه، تذکره و کشکول! مُشَوّش‌نامه تا سال‌های اخیر طبع و منتشر نشده بود و سرانجام در شهریور سال 1394 از سوی دکترمصطفی باباخوانی ویرایش و با مقدمه‌ای عالمانه چاپ انتقادی شد.

چهارمین کشکول، کشکول مدام دیّری است. سیدعبدالقادر قاهری معروف به «مدام دیّری»، (زنده تا 1333ـ1265هـ.ق.) شاعر تازه کشف‌شده ساکن بندردیّر، نیز کشکولی داشته که تا امروز چندان شناخته شده و حتی معرفی نشده‌است. در برخی از منابع، در حد اشاره به کشکول مدام، اشارت کوتاهی رفته؛ اما تا امروز حتی در قالب یک مقاله کوتاه نیز این کشکول مهم معرفی نشده‌است. (سیدقاسم یاحسینی در دی 1401 وقتی از طریق تماس تلفنی مصطفی فخرایی مطلع شد چنین کشکولی وجود دارد، با همکاری دکترعبداکریم مشایخی و دکتربشیر علوی و مساعت و لطف نوه ایشان، موفق به کشف و نسخه‌برداری از این کشکول شد. زحمت نسخه‌برداری، بهطریق اسکن را دکترعلوی در سفری به بندر دیّر، در تاریخ 29 دی متحمل شد.)

چند صفحه نخست کشکول مدام دیّری ساقط شده و از بین رفته‌است. متن به‌روش متون قدیمی فاقد صفحه‌گذاری و شماره صفحه است. متأسفانه نگهدارنده نسخه خطی، اوراق کشکول را برگ‌برگ کرده و همین، کار منظم و مرتب کردن آن را با دشواری‌هایی مواجه کرده که پژوهشگرانی که با نسخه‌های خطی و تصحیح آن سر و کار دارند، آشکار است!

همچنین صفحات باقیمانده در اول این اثر نیز به‌دلیل اهمال در نگهداری چنان پوسیده، ریخته و پودر شده که قرائت آن‌ها دشوار و در مواردی نزدیک به‌محال است. در حال حاضر فقط تعداد 275 صفحه خطی باقی‌‌‌‌‌‌‌‌‌مانده‌است. احتمالاً اصل اولیه کشکول حدود سیصد صفحه بوده‌است. کشکول مدام دیّری مملو از اشعار عربی و فارسی است. بسیاری از این اشعار سروده خود مدام دیّری است که تاکنون به‌طبع نرسیده است. در کنار این اشعار، ادعیه و طرح احادیث و تفسیر قرآن‌کریم و روایت حدیث نیز آمده‌است.

دعاهایی مانند دعای توسل و مناجات‌های مختلف و متعدد به‌خط مدام دیّری مشاهده می‌شود. مدام به خواجه عبدالله انصاری و مناجات‌های او علاقه خاصی داشته و به‌همین خاطر است که در کشکول خود بسامد بالایی به این‌گونه مناجات‌ها اختصاص داده شده‌است.

چنین به‌نظر می‌رسد نوشتن این حجم از دعا و نیایش در این کشکول برای اسفاده مداوم مدام دیّری در سفر و حضر و سهولت در دسترس بودن چنین متونی بوده‌است. یکی از موارد قابل‌ملاحظه که تقریباً یک رسم و سنت ادبی در قدیم بود، قافیه‌بازی و سرودن اشعار فرد براساس حروف الفبا است که مدام دیّری نیز در کشکول خود چنین کرده‌است.

نکتۀ مهم و قابل‌توجه در کشکول خطی مدام‌دیری، اختصاص‌دادن بخشی از این کتاب خطی به ذکر وقایع تاریخی و نحولات سیاسی و اجتماعی محلی و منطقه‌ای‌است که البته چون هنوز کشکول به‌شکل عمیق و دقیق خوانده نشده، باید در انتظار نشست تا دید این نسخه خطی، چه ارمغان تازه و نوینی برای تاریخ محلی منطقه دارد.

فقدان زنان کشکول‌نویس در بوشهر

چنانکه در اول همین نوشته نیز گذشت، اطلاعات و آگاهی ما از سرآغاز کشکول‌نگاری در بوشهر و همچنین سیر و تحول کشکول‌نویسی در بوشهرِ عهدِ قاجار، چندان زیاد نیست. این مطالعات در شکل جنینی خود قرار دارد. من تا امروز، موفق به شناسایی و معرفی همین چهار کشکول در عهد قاجار و در استان بوشهر شدم؛ اما بر این باورم که اگر بیشتر و عمیق‌تر در آرشیوها و کتابخانه‌های خصوصی و عمومی بوشهر جست‌وجو کرد، شاید بتوان به متن کشکول‌های ناشناخته دیگری نیز دست پیدا کرد.

نکتۀ جالب و قابل‌توجه، فقدان حضور زنان بوشهری در زمینه کشکول‌نگاری است که جای تأمل و تفکر دارد. تمام چهار کشکول شناسایی و معرفی شده، به خامه مردها در بوشهر است. تا امروز هیچ زن کشکول‌نویس در بوشهر شناسایی و معرفی نشده‌است. چرا زنان بوشهری در عهد قاجار، تمایلی به کشکول‌نویسی نداشتند؟