سیدقاسم یاحسینی

در بهار سال 1383 و اندکی پس از فوت بابک افشار (1382ـ1326ش.)، فرزندِ کتابفروشِ زنده‌یاد ایرج افشاریزدی (1389ـ1304ش)، او به‌جای هزینه فاتحه و مراسم هفته و چهلم فرزند فقیدش، تصمیم گرفت کتابی جامع درباب کتابفروشی‌های ایران بنویسند. (چنین کنند بزرگان اصحاب فرهنگ!) به دوستان و آشنایان اهل فرهنگ و تحقیق در سرتاسر ایران نامه نوشت و از آنان خواست مطالبی درباب فهرست و تاریخ کتابفروشی‌های شهر و دیار خود بنویسند. استاد که روانش‌شاد باد، یکی از این نامه‌ها را هم برای من (سیدقاسم یاحسینی) فرستاد، اما همان زمان من درگیر چندین کار بودم و نتوانستم اوامر استاد کتابشناس و کتاب‌پژوه را انجام بدهم که ای کاش داده بودم. 

حدود یک سال بعد و در سال 1384 استاد ایرج افشار با همکاری چند نفر کتابشناس و کتاب‌پژوه دیگر، اثری دو جلدی با عنوان «کتابفروشی: یادنمای بابک افشار» چاپ و منتشر کرد که جای تاریخ کتابفروشی‌های بوشهر همچنان در آن خالی است!

تا امروز، تاریخ کتابفروشی‌های بندر و استان بوشهر به‌طور کامل و جامع نوشته نشده است. (برای یک کار اولیه اما جالب نگاه کنید به گزارش «حال و هوای کتابخوانی در نیم قرن گذشته؛ روایت کتابخوان‌های قدیمی از نخستین کتابفروشی‌های بوشهر»، نوشته الهام بهروزی بر اساس ایده‌ای از امید غضنفر، فصلنامه «نامه هامون»، ش 13، زمستان 1400، ص‌ص 188ـ184 و همچنین خاطرات استاد علیرضا مظفری‌زاده، آغاز بیداری).

یکی از این کتابفروشی‌های مهم در حوزه روشنفکری، «کتابفروشی مهرداد» بود که به گفته صاحب و موسس آن، زنده‌یاد حسین دهدار (1391ـ1320ش.)، در اواخر دهه چهل در خیابان فعلی شاهپور (لیان فعلی)، روبه‌روی مغازه چینی و سمت میدان ششم بهمن (انقلاب فعلی)، تأسیس و راه‌اندازی شد. («مهرداد» اسم فرزند ارشد او است.) این کتابفروشی قبل انقلاب  و تا سال 1356، پاتوق کتابخوان‌ها، روشنفکران، معلم‌ها و علاقه‌مندان به فرهنگ و مطالعه بود. به‌طور مرتب آثاری از انتشاراتی‌های معتبری چون، امیرکبیر، جاویدان، فرانکلین، رُز، مروارید، نیل و ... از تهران وارد و در بوشهر به فروش می‌رساند. 

ساواک نیز گاه و بیگاه مزاحم آقای دهدار می‌شد و حتی یک بار او را در ساواک تا مرز تهدید به شکنجه و شلاق نیز پیش بردند. (در دوشنبه 20 دی ماه 1389 مصاحبه‌ای از حسین دهدار در نشریه هفتگی «پیغام» چاپ شد که در شماره 13 «فصلنامه نامه هامون»، ص‌ص 260ـ255 بازچاپ شده است.)

یکی از کارهای خوب شادروان حسین دهدار، تهیه و فروش آثار شاعران و نویسندگان بوشهری بود. آقای خورشید فقیه روایت می‌کند که کتاب مجموعه شعر «خار در گلدان»، سروده شاعر خورموجی عبدالرسول حامدی (1364ـ1313ش)  که در سال 1352 در انتشاراتی «چاپ آشنا» در اصفهان طبع و منتشر شده بود، آقای دهدار به بوشهر و کتابفروشی مهرداد آورد و تعداد زیادی از نسخه‌های آن را به معلم‌ها، دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به شعر و شاعری فروخت (گفت‌وگوی تلفنی با آقای خورشید فقیه، 21 اسفند 1401).

من سال 1356 که از برازجان به بوشهر آمدم، چندین بار به کتابفروشی مهرداد سر زدم. از جمله کتابی درباره «جنبش حروفیه و نهضت پسیخانیان» را از همین کتابخانه خریدم. کتاب «حلاج»، نوشته علی میرفطروس را هم از کتابفروشی مهرداد خریدم. فکر کنم رمان «همسایه‌ها» اثر درخشان احمد محمود را هم از مهرداد خریدم.

کتابفروشی مهرداد در سال 1356 در طرح توسعه قرار گرفت؛ اما آقای دهدار، در همان حوالی باز یک مغازه دیگر تهیه کرد و در کنار فروش نوشت‌افزار، کتاب نیز می‌آورد. به روایت آقای خورشید فقیه، در خلال ماه‌های انقلاب و یکی، دو سال پس از بهمن 1357، این کتابفروشی محلی برای فروش کتاب‌های موسوم به «جلد سفید» بود. من در سال 1358 چندین عنوان کتاب جلد سفید، از جمله آثار صمد بهرنگی و خسرو گلسرخی از آن کتابفروشی خریدم که هنوز نیز آن آثار را دارم.

چنانکه گذشت، مدیر و گرداننده کتابفروشی مهرداد، زنده‌یاد حسین دهدار بود. قیافه جدی آن مرد، هنوز جلو چشمانم است. محترم مردی بود و یکی از علاقه‌مندان به کتاب، کتابخوانی و نشر و ناشری. سال‌ها پیش از دوستی شنیدم که آقای حسین دهدار، ناشر نیز بوده است!

در روزهایی که مشغول آماده شدن برای سخنرانی در میزگردی در باب تاریخ نشر و ناشران در شهر و استان بوشهر بودم، ناگهان یاد آن حرف افتادم. آن دوست که هرجا هست، زنده و سالم باشد، به من گفته بود که کتابفروشی مهرداد کتابی از استاد علی باباچاهی را در بوشهر چاپ و منتشر کرده است. ابتدا فکر کردم باید نخستین دفتر شعر باباچاهی، با عنوان «در بی‌تکیه‌گاهی» را چاپ کرده باشد؛ اما با یک جست‌وجو در اینترنت، متوجه شدم مجموعه شعر «در بی‌تکیه‌گاهی» در شهریور 1346 و از سوی انتشارات «زمان» در تهران طبع و منتشر شده است. پنداشتم خطای حافظه شده است!

صبح یکشنبه، 21 اسفند 1401 به استاد علی باباچاهی تلفن کردم. موضوع را با او در میان گذاشتم و از وجود احتمالی ناشران بوشهر در فاصله دهه‌های سی تا پنجاه شمسی پرسیدم. ابتدا چیز خاصی یادش نبود، اما خوشبختانه یادش آمد که دومین دفتر شعر او، «از نسل آفتاب» را کتابفروشی مهرداد در بوشهر چاپ و انتشارات رُز در تهران پخش کرده است. کتاب را در کتابخانه داشت و از سر لطف، علاوه بر تهیه و ارسال عکس جلد و پشت آن، اطلاعات کتاب‌شناختی آن را نیز تلفنی برایم خواند. سپاس  از علی باباچاهی و مهربانی‌هایش.

کتاب «از نسل آفتاب» با تیراژ هزار نسخه، در قطع رقعی و در 105 صفحه از سوی کتابفروشی مهردادِ بوشهر و در چاپخانه «میهن» در تهران منتشر و به همت انتشارات رُز در تهران پخش و توزیع شده است. صفحه آرا کتاب خود باباچاهی و طراح جلد ژاله پورهنگ بوده است. (خانم پورهنگ از جمله زنان هنرمند و آوانگارد اواخر دهه چهل و دهه پنجاه قرن شمسی گذشته بود که به‌خاطر شهامت/ جسارت هنری و ساختارشکنی و عبور از نابوهای سنتی، برایش حاشیه‌های بسیاری ساختند!)

هرچه بود، دومین کتابِ علی باباچاهی شاعرِ آن زمان «جوان» بوشهری، بسان کتاب شعر اولش، مورد استقبال قرار گرفت. امروز، نسخه‌های چاپ اول، نایاب و حکم نسخه خطی را دارد و البته در آشفته بازار فروش کتاب‌های عتیقه و کهنه، بسیار گران! اما یک نکتۀ تاریخی مهم و تا امروز مغفول واقع شده در این باب وجود دارد که مایلم در این فرصت آن را برجسته کنم و آن نقش و جایگاه تاریخی و منحصربه‌فرد زنده‌یاد حسین دهدار با انتشار «از نسل آفتاب» است. چنانکه در چند عنوان از آثارم نشان داده‌ام، از جمله کتاب «تاریخ چاپ و چاپخانه در بندر بوشهر»، (1391)، شهر و بندر بوشهر در عهد قاجار یکی از شهرهای پیشگام در زمینۀ چاپ و انتشارات بوده است. قوی و پرکارترین ناشر بوشهری در عصر مظفری و انقلاب مشروطیت، آقاعلی لبیب‌الملک مظفری بود که حدود پانزده، بیست عنوان کتاب در بوشهر چاپ و منتشر کرد. همچنین در چاپخانه علوی بوشهر نیز تعداد قابل‌توجهی کتاب طبع شد.

اما پرسش این است که آیا در دوران حکومت پهلوی‌ها، رضاشاه و محمدرضاشاه، بوشهر ناشری هم داشته است؟ به‌دلیل فقدان تحقیقات تاریخی و همچنین گسست زمانی و نسلی، ما امروزه چیز خاصی در این باره نمی‌دانیم؛ اما در خلأ شگفت‌انگیز چنین تاریخ و تحقیقی، جالب بلکه هیجان‌آور است که بدانیم بوشهر در سال 1352 ناشری به‌نام «کتابفروشی مهرداد» داشته که مدیر آن شادروان حسین دهدار بوده است (عجیب است که زنده‌یاد حسین دهدار در گفت‌وگویی که به آن اشاره رفت، هیچ اشاره‌ای به چاپ کتاب «از نسل آفتاب») نکرده است!).

بنابراین در حال حاضر و تا یافت شدن مطلب، سند و مدرکی جدید که ادعای ما را ابطال کند، باید شادروان حسین دهدار و «کتابفروشی مهرداد» را تنها «ناشر» و «انتشاراتی» بوشهر در سرتاسر دوران پنجاه و سه سالۀ سلطنت پهلوی (1357ـ1304) بدانیم و این مقام تاریخی را پاس بداریم.

(با تشکر ویژه و صمیمانه از شاعر بزرگ دیارمان استاد علی باباچاهی و استاد علی‌رضا مظفری‌زاده و همچنین نویسنده و فعال فرهنگی خورشید فقیه و هنرمند گرامی مهدی جهان‌بخشان و روزنامه‌‌گار و محقق مسائل فرهنگی آقای اسماعیل حسام‌مقدم برای همۀ اطلاعات، عکس‌ها و اسنادی که برای این تحقیق کوتاه در اختیار من گذاشتند.)