بشیر علوی

این نوشتار تقدیم می‌شود به سیدجلیل قاهری. نسخه کشکول مدام دیری در ادامه کشکول‌‌نویسی‌هایی است که در ایران و بوشهر ساری و جاری بوده است. کشکول، کتاب خواندنی و جالبی است که همه چیز می‌توان در آن یافت. از فقه و اصول، شعر و ادبیات، معانی و بیان، نحو و صرف، مطایبه و لطیفه و غیره.

 کلمه کشکول به کاسه گدایی درویش‌ها و صوفیان اطلاق می‌شود که شبیه به کَشتی است و پادشاهان صفوی، عده‌ای را در لباس درویشی در کوچه و بازار، به مداحی اهل بیت (ع) به‌ویژه حضرت علی (ع) واداشته بودند تا بدین‌وسیله ترویج مذهب شیعه و تبلیغ محبت حضرت علی(ع) را بکنند و مردم هم در حدِّ وسع خود به آنها کمک می‌کردند و هر کس چیزی در کشکول می‌انداخت. بنابراین وقتی کشکول را خالی می‌کردند، همه چیز در آن ممکن بود پیدا شود. شیرینی، نقل، آجیل، نان، پول، خرما و غیره. شیخ کتاب خود را که انبانی پر از مطالب گوناگون است به «کشکول» تشبیه کرده است و بعضی معادل عربی کشتی(یعنی سفینه) را به همین معنا به کار برده‌اند و بعضی معادل هندی کشتی (یعنی جُنگ به ضم میم) را ترجیح داده‌اند. بنابراین سفینه، جُنگ و کشکول همه به یک معنا به کار می‌رفته است.

آنچنان که سید قاسم یاحسینی نوشته است، آنچه در ایران به ‌عنوان کشکول می‌شناسیم، کاسه‌ای است که از پوسته میوه درختی به‌نام کوکودومر که در مجمع‌الجزایر سیشل در اقیانوس هند می‌روید، ساخته می‌شود که در گذشته در میان درویشان محبوب بوده و به نوعی از ملزومات آن‌ها محسوب می‌شده ‌است. کشکول در دوره صفویه دچار دگردیسی شد و به یک شی با ارزش و هنری تبدیل شد و در حال حاضر یک شی تزئینی و دکوری است.

طبق گفته سدیدالسلطنه، سید عبدالقاهر قاهری معروف به مدام دیّری در سیزدهم ذی‌حجۀ سال هزار و دویست و شصت و پنج به دنیا آمده است. او از بزرگان و سادات مورد احترام مردم بوده که در شعر و شریعت توانایی داشته است. به دو زبان عربی و فارسی شعر  سروده است. نیاکان وی از بحرین بوده که به ایران و منطقه دشتی مهاجرت کرده‌اند. مدام حدود 10 سال به قول سدید به هند مهاجرت کرده و سرانجام به دیر برگشته و در همان‌جا نیز از دنیا رفته است.

مدت‌ها در میان مردم زندگی کرده و در گوشه‌ای از حسینه و منزل خود زندگی به سر برده است. از ادب و تواضع و فروتنی و سواد و مهربانی وی در میان اقوال و شفاهیات مانده از دوران وی سخن‌ها به یادگار مانده است. نبیره و نتیجه‌های مدام دیری اکنون در دیر زندگی می‌کنند و در همان حسینه و مکان زندگی او مجالس و محافل مذهبی همچنان از سوی بازماندگان سید عبدالقاهر قاهری برقرار است.

از میان آثار مدام تاکنون دیوان مدام دیّری است که به همت علی هوشمند به چاپ رسیده است و آثاری مانند کشکول هنوز به مرحله انتشار نرسیده که امید است به‌زودی به آرایۀ نشر آراسته شود. کتابی مانند یوسف و زلیخا سروده است که تا کنون اثری از آن در دست نیست و شاید که با ارتباط‌یافتن با هند و مراکز نسخه‌داری و علمی آن سرزمین به این نسخه به گونه‌ای دست یافت، زیراکه مدام 10 سال عمر خود را در هند گذرانده و این شک علمی وجود دارد که کتاب خود را به گونه‌ای آنجا عرضه کرده باشد.

اما کشکول مدام دیری که به شیوه کشکول‌نویسی موجود در ادبیات ایران است. پر است از همه چیز. از دعا و شعر عربی و فارسی و یادداشت‌های علمی و راز و نیازهای مذهبی و سفارش‌ها و نصایح پدرانگی و ...

نسخه حدود 250 صفحه دارد که با خط خود مدام دیّری است. صفحات نسخه بسیار پر جمله و کلام است، به گونه‌ای که حاشیه‌های نسخه نیز مملو از نوشتن اشعار یا متون نثری است. نسخه تقریباً سالم ایست. اندکی افتادگی‌هایی دارد، با وجود نگهداری خوب از نسخه، از سوی بازماندگان مدام دیری، ولی گذر روزگار و آفت‌های جوی مانند شرجی و گرما و دیگر موارد معلوم، نسخه را تا حدودی به‌ویژه در حاشیه‌های برگ‌های آن سست و شکننده کرده است. مدام برای هر صفحه شماره‌ای تعیین نکرده و صفحات، شماره ندارند. در پایان صفحاتِ سمتِ راستِ نسخه، کلمه شروع صفحه بعدی را نگاشته است، ولی به‌خاطر پارگی و گاه فراموشی سهوی کاتب و قایل، کلمه‌های راهنما درج نشده/پیدا نیست و از آن جا که چند برگ آخر و اول نسخه جدا شده و ترتیب اولیه‌اش از شیرازه نسخه از دست رفته است، کار خوانش نسخه را سخت‌تر کرده است.

 شیوۀ نوشتن مدام دیری، در صفحات این نسخه، منظم و مرتب نیست. به این معنا که گاه عمودی است و گاه افقی و گاه هر دو. البته با اذعان به این موضوع که این شیوه معمولاً در زمرۀ شیوه‌های مرسوم کتابت گذشته بوده و به دلیل کمبود کاغذ تا جای ممکن از قسمت‌های خالی صفحه استفاده می‌کردند. این شیوه نیز در دست‌نوشته‌های مدام دیده می‌شود.

بیشترین بخش کشکول مدام دیری به زبان عربی است. این عربی‌گویی یا یادداشت دعاهایی است که به زبان عربی است یا اشعاری است که باز به زبان عربی است. این‌که این اشعار از خود مدام است یا برگرفته از اشعار شاعران عرب، هنوز معلوم نگارنده نشده است؛ یعنی هنوز به آن بخش از تحقیق نرسیده است. منتهی با توجه به شناخت از مدام و نگاه آنی به کشکول وی به احتمال زیاد باید بسیاری از اشعار عربی از خود وی باشد. افزون بر اشعار عربی و نصایح و سفارش‌های مذهبی و اخلاقی و اشاره‌های تاریخی، در میان قالب‌های موجود در این کشکول رباعی و دوبیتی و مثنوی و قطعه و غزل دیده می‌شود.

در این کشکول، نصیحت‌هایی با زبان شعر و موسیقی بیان شده است. الفبا بر اساس حرف قافیه است. هنوز این بخش از کشکول مورد مداقه و نسخه‌شناسی نگارنده این سطور قرار نگرفته است که معلوم شود این اشعارِ شیوا و فراوان از خود مدام است یا خیر.

با این گزارش اندک امید است که به‌زودی کشکول مدام منتشر شود و برگ ارزشمند دیگری بر فرهنگ این آب و خاک افزوده شود که گواه راستینِ اصیل بودن و مملو از عشق و فرهنگ‌بودنِ این سرزمین است. بوشهر، سرزمینی پر از فرهنگ و کتاب و شعور و دانایی و خردورزی. سرزمینی که هنوز باید از آن گفت.