دکترکتایون وحدت

این مقاله برشی از کتاب خاطرات پزشکی من به‌عنوان  متخصص بیماری‌های عفونی و مناطق گرمسیری است که به‌زودی راهی بازار کتاب خواهد شد.

شاید خوب باشد به شکل بسیار فشرده و مختصر کمی درباره تاریخ ویروس‌ها در جهان توضیحاتی علمی بیاورم. در عصر باستان و امپراتوری روم کلمه ویروس به دو معنای متضاد به کار می‌رفته است: زهرِمار و منیِ‌ مرد؛ یعنی هم مرگ و هم زندگی! طبق تحقیقات علمی و باستان‌شناختی، دست‌کم چهار میلیارد سال است که ویروس‌ها ساکنان اصلی کُره زمین هستند. بله، چهار میلیارد سال! این رقم را با 200 یا حداکثر 300 هزار سال تاریخ انسان هوشمند (Homo sapiens) مقایسه کنید تا بفهمید ویروس‌ها چقدر بیشتر و پیش‌تر دارای تاریخ و حیات روی زمین هستند و «حق آب و گِل» و تقدم نسبت به ما انسان‌ها دارند! از نظر ویروس‌ها، ما انسان‌ها مهمانان تازه‌وارد به این کره زمین هستیم. حق هم با آنان است!

تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی بشریت شناخت چندانی از ویروس‌ها که بسیار بسیار ریز هستند و به‌شکل طبیعی و با چشمان انسانی مطلقاً قابل مشاهده نیستند، نداشت. در اواخر قرن نوزدهم بود که به دنبال شیوع نوعی آفت گیاهی در گیاه توتون و تنباکو در کشور هلند، ذهن دانشمندان غربی به وجود ویروس حساس شد. در همین زمینه، آنان شروع به تحقیقاتی ابتدایی؛ اما مهمی کردند که داستان بلند و جالبی دارد، اما جای روایتش در خاطرات من نیست!

سرآغاز این تحقیقات از سال 1879م و از سوی آدولف مایر آغاز شد. در سال 1898م دانشمندی به اسم بایرینک برای نخستین بار کلمه «ویروس» را «مایع زنده واگیردار» نامید. تحقیقات درباره ماهیت، ساختار، شکل و علمکرد ویروس در تمام نیمه اول قرن بیستم ادامه پیدا کرد. دانشمندان در آغاز ویروس را یک پدیده شیمیایی و موجودی غیر زندۀ پروتُئینی می‌پنداشتند که در یک غشاء کپسول‌مانند جا گرفته و خود به خود تکثیر می‌شود! آنان در طی بیش از نیم قرن تحقیق، مطالعه، شکست و حتی نومیدی، احتمال دادند که ویروس‌ها موجوداتی زنده و حتی هوشمندی هستند که حیات و ممات آنان وابسته به ارگانیزم زنده است و به اصطلاح موجوداتی آزادزی و مستقل از ارگان زنده، نیستند.

حیات رویروس، به وجود ارگانی زنده، بستگی دارد. اگر ویروسی بیرون از ارگان زنده باشد، بین چند دقیقه تا حداکثر یک هفته بیشتر نمی‌تواند زنده بماند. از این روی، حیات آنان وابسته است. به همین خاطر است که برخی از ویروس‌شناسان و مورخان ویروس‌شناس، آنان را نوعی انگل نیز تلقی کرده و نامیده‌اند.

چنانکه زیست‌شناسان تکاملی نشان داده‌اند، ویروس‌ها در طول چهار میلیارد سال حیات و تکامل خودشان، موفق شده‌اند در سرتاسر ارگان‌های زنده روی زمین، گیاه، حیوان و انسان، نفوذ پیدا کنند و حتی جزئی از DNA آنان شوند. با پیشرفت مهندسی پزشکی و ساخت میکروسکوپ‌های پیشرفته الکترونیکی، انسان در دهه سی قرن بیستم میلادی سرانجام موفق شد زیر میکروسکوپ برخی از ویروس‌ها را به طور مستقیم مشاهده کند. چه دستاورد میمون و مبارکی!

این برای اولین‌بار بود که بشر موفق شد موجودی بسیار کهنسال و چهار هزار میلیارد ساله را زیر دستگاه ببیند! ویروس‌ها در همه جای کُره زمین هستند. هر کجا که فکرش کنید یا نکنید! شمار آنان چنان زیاد است که هرگز نمی‌توان جمعیت نهایی ویروس‌ها را سرشماری کرد. ضمناً آنان هیچ علاقه‌ای به برنامه «کنترل جمعیت» ندارند و تا وارد ارگانی زنده می‌‎شوند، با حداکثر سرعت و توان و قدرت، با استفاده از ارگان میزبان، شروع به تکثیر (تولید مثل؟) می‌کنند.

سرعت آنان در تکثیر شدن، سرسام‌آور است! هر ویروس، کار یک لشکر و «امت» را انجام می‌دهد و قادر است میلیون‌ها ویروس شبیه خودش را در زمانی بسیار کوتاه تکثیر کند. کافی است بدانیم که در یک سی‌سی خون انسان، بیش از یازده میلیاد ویروس می‌تواند وجود داشته باشد! تصور چنین موجودات ریزی نیز برای ما مشکل است. تحقیقات در قرن بیستم میلادی ثابت کرده که فقط در ریه انسان 174 نوع ویروس جا خوش کرده‌اند که البته بسیاری از آنان خطری برای انسان ندارند یا اگر بخواهم دقیق‌تر و علمی‌تر سخن بگویم، تا امروز خطری نداشته‌اند! امیدوارم از این به بعد هم به حیات مسالمت‌آمیز خودشان در ریه ما آدمی ادامه دهند و هوش دیگری به سرشان نزند و خدای نکرده، جهش هم نکنند یا به قول بوشهری‌ها «نِتِنگَند!»

تا اواخر قرن بیستم و دهه هشتاد میلادی، دانشمندان تصور چندانی از وجود و حضور ویروس‌ها در دریاها و اقیانوس‌ها نداشتند. آنان می‌پنداشتند که ویروس‌ها فقط در خشکی‌های ربع مسکون هستند و «ویروس بحری» نداریم یا خیلی کم داریم!

اما گردش پنج‌ساله یک کشتی تحقیقاتی، سرآغازی بود بر پایان چنین پنداری! تحقیقات جدید دانشمندان از نیمه دوم دهه هشتاد قرن بیستم نشان داد که اقیانوس‌ها مملو را ویروس‌ها هستند. در واقع آشی پُر از ویروس! ویروس، تار و پود تمام موجودات دریایی را، از گیاهان دریایی گرفته تا موجودات آبزی و حتی صخره‌های دریایی، فرا گرفته است. کافی است تصور کنید که در هر لیتر آب دریا تا صد میلیارد ویروس وجود دارد! حدس زده می‌شود در کل آب‌های کُرۀ زمین رقمی حدود یک جلوش سی صفر وجود داشته باشد. چنین رقمی دود از کله آدم بلند می‌کند. از کله من که بلند کرد!

برخی از دانشمندان و ویروس‌شناسان بر این ادعا هستند که اگر همه ویروس‌های اقیانوس‌های کُره زمین را وزن کنند، وزنشان معادل هفتاد و پنج میلیون نهنگ آبی خواهد بود! بماند که شمار کل این موجود غول پیکر دریایی در کل اقیانوس‌ها و دریاها حدود ده هزار نهنگ است! تحقیقات درباب انواع و اقسام ویروس‌های اقیانوس‌‍ها و دریاها، همچنان با شتاب ادامه دارد و باید منتظر اخباری تازه و تازه‌تر درباب این موجودات فوق‌العاده ریز بود.

شاید خوب است بدانید که ویروس‌ها موجودات خبیث و بدذاتی نیستند! آنان فقط و فقط می‌خواهند با استفاده از امکانات میزبانان خود، هرچه بیشتر و سریع‌تر تکثیر شوند. در واقع فقط می‌خواهند «زندگی» کنند! البته آنان در این زندگی، نیازی به یخچال و قالی و تلفنِ همراه ندارند. «خانه» و «کاشانه» آنان، داخل ارگان‌های زنده است! آنان از راه‌های مختلف وارد سیستم موجود زنده می‌شوند و بلافاصله دست به کار شده و دور از چشم ارگان زنده، شروع به تکثیر می‌کنند. آن هم چه تکثیری، بیا و ببین، همین!

برای شادی خوانندگان گرامی شاید ذکر این نکته علمی خالی از فایده نباشد که همه ویروس‌های موجود در جهان و بدن انسان، خطرناک نیستند. تقریبا اکثر آنان همزیستی مسالمت آمیزی با انسان‌ها دارند. خبر خوب دیگر این‌که ویروس‌ها یک قاتل خطرناک طبیعی دارند که با تحقیقات یک ویروس‌شناس فرانسوی ـ کانادایی به نام «فیلیکس درل» به باکتریوفاژ (Bacterophage) یا اگر بخواهیم به فارسی ترجمه کنیم «خورنده باکتری‌ها» یا «باکتری‌خوار» معروف شد.

این «فاژ»ها، کثرالله امثالهم، را باید فرشتگان نجات کُره زمین لقب داد، زیرا اگر نبودند و روزانه در خشکی و دریا میلیاردها میلیاد ویروس را نمی‌خوردند و از بین نمی‌بردند، نوعی قتل عام ویروسی‌ها، واقعاً جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، مملو از ویروس‌ها شده و جا برای همۀ موجودات زندۀ دیگر حسابی تنگ می‌شد! البته اگر اساساً دیگر جایی می‌ماند! خدا خیرشان بدهد! مرسی که هستند!

ویروس‌ها چنان حیات روی زمین را به اشغال خود درآورده‌اند، در خشکی و دریا که حتی در DNA گیاهان، حیوانات، انسان‌ها و حتی ماهی‌ها نیز نفوذ پیدا کرده‌اند. چند سال پیش (2015م) کارل زیمر، فیزولوژیست، نویسنده و روزنامه‌نگار معروف، کتابی جذاب و عامه فهم درباره ویروس‌ها و تاریخچه و عملکرد آنان نوشت. این کتاب خواندنی و جذاب با عنوان «سیاره ویروس‌ها» از سوی کاوه فیض‌اللهی به فارسی روان و خوش‌خوانی ترجمه و منتشر شده است. خواندن این کتاب را به همه کسانی که علاقه‌مند به تاریخچه کشف ویروس از اواخر قرن نوزدهم تا امروز هستند، توصیه می‌کنم. من که از مطالعه این کتاب لذت بردم.