الهام بهروزی

دیلم شاید بندری باشد که تاریخ دیرینه‌ای نداشته باشد؛ اما شهرستان دیلم از پیشنه تاریخی طولانی برخوردار است. مطالعات باستان‌شناسی و منابع تاریخی معتبر نشان می‌دهد که زندگی در این شهرستان از دوره پیش از تاریخ جریان داشته و دارای بنادر مهم و پررونقی چون مهرویان و سینیز بوده که قدمتشان به عهد ساسانیان برمی‌گردد.

این شهرستان که طوایف اصیلی نظیر طایفه لیراوی را در خود جای داده، دارای محوطه‌های تاریخی و باستانی منحصربه‌فرد و ارزشمندی است که شناخت ژرفنای تاریخ و اصالت آن سهم بسزایی را در اثبات تاریخ و حقانیت خلیج فارس ایفا خواهد کرد. حسین توفیقیان، باستان‌شناس برجسته و دغدغه‌مند کشورمان به‌تازگی کتابی را با عنوان «دیلم؛ دیار تجارت دریایی خلیج فارس از منظر باستان‌شناسی» به همت انتشارات «پیشین‌پژوه» راهی بازار کتاب کرده‌است. این کتاب ماحصل مطالعات میدانی او در محوطه‌های تاریخی و باستانی این شهرستان در دهه 90 است.

حسین توفیقیان در این باره به بامداد جنوب گفت: این کتاب دربارۀ جغرافیا و باستان‌شناسی شهرستان دیلم و حاصل مطالعات و بررسی میدانی باستان‌شناسی این شهرستان است. طبق این مطالعات، بخش شمالی این شهرستان از طریق یک‌سری ارتفاعات از استان کهگلویه و بویراحمد جدا می‌شود و از سمت شرق به شهرستان گناوه و از غرب به استان خوزستان و خلیج فارس منتهی می‌شود.

وی با بیان اینکه با توجه به کشف مواد فرهنگی و آثار کشف‌شده در بررسی‌های میدانی باستان‌شناسی، دوره‌های پیش از تاریخ، دوره‌های تاریخی و دوره اسلامی این شهرستان در این کتاب مورد پردازش و مطالعه قرار گرفته است، افزود: دورۀ پیش از تاریخ این شهرستان شامل چند سایت شوشان جدید و دوره ایلامیان می‌شود، دورۀ تاریخی آن هم که در این اثر مورد بررسی قرار گرفته، بیشتر مربوط به دورۀ ساسانیان می‌شود. در دورۀ اسلامی هم آثاری از سده‌های اول، میانی و متأخر مورد واکاوی و بررسی قرار گرفته‌اند.

این باستان‌شناس در خصوص فصول این کتاب توضیح داد:  کتاب «دیلم؛ دیار تجارت دریایی خلیج فارس از منظر باستان‌شناسی»5 فصل دارد که شامل فصل اول: کلیات شهرستان دیلم (جغرافیا، آب و هوا، منابع آب و...)، فصل دوم: آثار شناسایی‌شده در دوران اسلامی، فصل سوم: آثار شناسایی‌شده در دوران تاریخی، فصل چهارم: آثار شناسایی‌شده در دوران پیش از تاریخ و فصل پنجم: تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری می‌شود.

به عقیده وی، مطالعات باستان‌شناسی منجر به خلق جدیدترین و ناب‌ترین اطلاعات پیرامون یک منطقه می‌شود. برخی از اطلاعات تاریخی و جغرافیایی پیش از این از طریق جغرافیای تاریخی و منابع تاریخی به‌دست آمده که در دسترس همه است اما وقتی یکی سایت یا محوطه را مورد مطالعه قرار می‌دهید، شما اولین کسی هستید که اطلاعات و داده‌های تاریخی آن محوطه را استنتاج، استخراج و منتشر می‌کنید. بنابراین اطلاعاتی که این اثر پیش‌روی پژوهشگران حوزه تاریخ، جغرافیا و باستان‌شناسی قرار می‌دهد، به‌ جرات می‌توان گفت، جدید‌ترین اطلاعاتی است که از محوطه‌های باستانی و تاریخی این شهرستان برای اولین بار ارائه می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه اطلاعات و داده‌های تاریخی ارائه شده در این اثر که اغلب برای اولین بار در محوطه‌های این شهرستان مورد بررسی باستان‌شناسی قرار گرفته‌اند، کاملا جدید و نو است که کمک زیادی به پژوهشگران این منطقه و حوزه خلیج فارس می‌کند، افزود: بدیهی است در سواحل عربی با حضور تیم‌های باستان‌شناسی خارجی، مطالعات بسیار زیادی صورت گرفته ولی در سواحل ایرانی در این زمینه کمتر کار شده‌است. بنابراین انجام و انتشار این پژوهش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی، بخشی از عقب‌افتادگی‌هایی که در حوزه مطالعات خیلج فارس وجود دارد، جبران می‌کند. این اثر، داده‌های جدید و دست‌اولی در حوزه تاریخ و باستان‌شناسی شهرستان دیلم و سواحل شمالی خلیج فارس به‌خصوص تاریخ تجارت و دریانوردی و تاریخ بنادر مهرویان و سینیز که در محدودۀ این شهرستان قرار گرفته، ارائه کرده است.

توفیقیان با اشاره به اینکه این کتاب در 471 صفحه از سوی انتشارات «پیشین‌پژوه» ناشر ویژۀ حوزه باستان‌شناسی منتشر شده است، بیان کرد: درصدد هستیم نسخه الکترونیکی این اثر را به‌زودی راهی بازار کتاب کنیم. مطالعات میدانی باستان‌شناسی که در این اثر به آن پرداخته شده، سه ماه طول کشید. نگارش و تدوین آن هم سه ماه زمان برد و در سال 1400 به سرانجام رسید. مهم‌ترین منبع این اثر، مطالعات میدانی باستان‌شناسی است که در دهه 90 در محوطه‌های تاریخی و باستانی شهرستان دیلم صورت گرفت.

به گفته وی، افزون بر این، برای مطالعه پیشینه تاریخی منطقه از منابع تاریخی و جغرافیای تاریخی و مقالات و گزارش‌های باستان‌شناسی سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس که به همت باستان‌شناسی ایرانی و خارجی انجام شده، بهره بردم تا بتوانم مواد فراهنگی و آثار تاریخی کشف‌شده را با سایر محوطه‌ها و سواحل خلیج فارس به‌طور دقیق مورد مطالعه، تطبیق و شناسایی قرار بدهم و این کتاب به منبع مستند و مستدل برای پژوهشگران تبدیل شود.

این باستان‌شناس با تاکید بر اینکه البته مهم‌ترین دغدغۀ من از مکتوب کردن مطالعات باستان‌شناسی‌ام، غیر از ثبت و ضبط آثار تاریخی، این است که با شناسایی این آثار که بسیار ارزشمند هستند، زمینۀ حفظ و نگهداری آن‌ها را به نحو مطلوبی ایجاد کنیم، گفت: چون این آثار در محدودۀ خلیج فارس قرار گرفته که با توجه به شیطنت کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در تحریف نام و تاریخ آن، برای ما هم از بعد تاریخی و هم باستان‌شناسی بسیار اهمیت دارد. از این رو، انتشار نتیجه مطالعۀ سواحل ایرانی و شناسایی آثار تاریخی آن که سند سیادت و صیانت ایرانی‌ها بر خلیج‌فارس در طول تاریخ است، بسیار مهم است تا آن را به همه جهانیان بازشناسی کنیم.

به عقیده وی، یکی از راه‌های اثبات حقانیت نام خلیج فارس، مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی است. قطعا به کمک نتایج مطالعات باستان‌شناسی که در شهرستان دیلم منجر به شناسایی تاریخ بنادری چون مهرویان و سینیز و آثار ساحلی و فراساحلی این منطقه شده، می‌توان به‌طور مستند حقانیت تاریخ و تمدن خلیج فارس را اثبات کرد.

وی با اشاره به اینکه از این رو، در این کتاب الگوی پراکندگی محوطه‌های باستانی شهرستان دیلم مورد بررسی قرار گرفته است، یادآور شد: در واقع، در این اثر همه روستاها، مسیرها، دشت‌ها، سواحل و کوهپیمایه‌های این شهرستان به‌صورت پیمایشی مورد جست‌وجو و بررسی قرار دادیم و همه آثار احتمالی را به کمک پیمایش و اطلاعات اهالی روستاها، معتمدان محلی و شوراها شناسایی کردیم. ابتدا نقطه هر اثر را پیدا و موقعیت جی‌پی‌اس آن را ثبت کردیم. بعد اطلاعات باستان‌شناسی را جداگانه برای هر کدام از محوطه‌ها توصیف و ثبت کردیم. سپس آثار و مواد فرهنگی هر محوطه شامل سفال و مصالح به کار رفته در معماری آن منطقه و... را به‌صورت رندوم جمع‌آوری، مطالعه، تاریخ‌گذاری و طبقه‌بندی کردیم. عمدتا برای هر محوطه یک گزارش کوتاه تنظیم شد که از مجموع گزارش‌های هر محوطه، کلیات این کتاب شکل گرفت.

توفیقیان با تاکید بر اینکه مطالعات باستان‌شناسی شهرستان دیلم با حمایت وزارت نیرو در جریان طرح بزرگ آبرسانی سد چمشیر صورت گرفت، تصریح کرد: قرار بود در دهۀ 90 بخشی از آب این سد به دشت‌های قسمت شمالی استان بوشهر؛ یعنی شهرستان‌های دیلم و گناوه منتقل شود. از این‌رو، با حمایت وزارت نیرو، پژوهشگاه باستان‌شناسی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به سرپرستی من، دشت‌ها و محوطه‌های این دو شهرستان را با هدف به دست آمدن نقشه باستان‌شناسی دیلم و الگوهای استقراری این شهرستان مورد مطالعه باستان‌شناسی قرار داد تا وقتی که شبکه آبرسانی سد چشمیر اجرایی شود، مناطق مهم تاریخی و باستانی این دو شهرستان شناسایی شده باشد و این پروژه برزگ و دیگر پروژه‌های عمرانی این منطقه با آثار تاریخی آن تداخل پیدا نکند.

وی سپس با بیان اینکه در بررسی باستان‌شناختی شهرستان دیلم، به‌طور کلی حدود 43 اثر و محوطه شناسایی شدند که قدیمی‌ترین آن‌ها به دوره پیش از تاریخ برمی‌گشت که متعلق به شوشان جدید و ایلامیان بود و شامل 5 محوطه می‌شد، افزود: در دوره تاریخی نیز به تعدادی آثار که مربوط به دورۀ ساسانیان بود اشاره شده و همچنین به برخی از محوطه‌ها چند دوره‌ای؛ ولی بیشتر آثار شناسایی‌شده در شهرستان دیلم متعلق به دورۀ اسلامی می‌شد که خود به قرون اولیه، میانه و متأخر این دوره تقسیم می‌شد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که از دورۀ پیش از تاریخ تا قرون متأخر ساکنانی در محدودۀ این شهرستان زندگی می‌کردند.   

وی با تاکید بر اینکه شاخص‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در این منطقه، متعلق به شوشان جدید و دو بندر مهرویان و سینیز بود، یادآور شد: مهرویان در مرز این شهرستان با استان خوزستان و سینیز در بندر امروزی امام حسن واقع شده و مربوط به دورۀ ساسانی و سده‌های اولیه دورۀ اسلامی می‌شوند، این دو بندر از بنادر مهم آن دوره شناخته می‌شود.

توفیقیان با اشاره به اینکه آثار بندر مهرویان را امروزه در ساحل خلیج فارس در طول یک تا دو کیلومتر در کنار امامزاده شاه‌عبدالله می‌توانیم ببینیم که دست‌نخورده و با تخریب کمی باقی مانده است و ضرورت دارد که مطالعات باستان‌شناسی در آن صورت بگیرد، گفت: این بندر در منابع تاریخی و جغرافیایی بسیار شناخته شده است و جهانگردان، تاریخ‌نویسان و جغرافیادانان از این بندر در آثار خود به آن اشاره کرده‌اند که از جملۀ آن‌ها می‌توان به ناصرخسرو اشاره کرد که در سفرنامه‌اش به آن پرداخته و آن را بندر آبادی معرفی کرده است. البته این بندر به نام‌های مختلفی چون مهرویان، مهروبان و... در منابع تاریخی آمده است.

به گفته این باستان‌شناس، با اینکه حقایق و اطلاعاتی تاریخی ارزنده‌ای در بندر مهرویان وجود دارد اما هنوز کاوش‌های باستان‌شناسی در آن آغاز نشده و فقط یک لایه‌نگاری مختصر به همت من و آقای اسماعیلی جلودار صورت گرفته است که تا پیش از این کار، ما بر اساس منابع تاریخی تصور می‌کردیم که تاریخ این بندر متعلق به دورۀ اسلامی است اما با این لایه‌برداری مشخص شد که این بندر مربوط به اواخر دورۀ ساسانی می‌شود که در این دوره کم کم تجارت دریایی در آن شروع و در قرون اولیۀ اسلامی به نقطۀ ثقل دریایی خلیج فارس تبدیل می‌شود. البته این بندر، صرفا یک بندر تجاری بوده و در آن کشاورزی و ... صورت نمی‌گرفته؛ چون در دشت‌های شوره‌زار قرار گرفته است.

وی در پایان یادآور شد: سینیز دیگر بندر مهم تاریخی شهرستان دیلم است که در این کتاب نیز به‌طور مفصل به آن پرداخته شده است. این بندر همزمان با مهرویان به‌وجود آمده که از آن بزرگ‌تر بوده به‌طوری که الان پراکندگی این بندر را در حدود 3 یا 4 کیلومتر امروزه می‌توانیم ببینیم. در سینیز علاوه بر تجارت، صنعت و کشاورزی نیز رونق داشته است. طبق مطالعاتی که انجام دادیم مشخص شد که این دو بندر، جزء بنادر اولیۀ خلیج فارس در حوزه تجارت و دریانوردی در دورۀ ساسانی بودند. البته در قرون 3 و 4 هجری با قیام قرمطیان، تصرف و ویران می‌شوند و بندر گناوه جای آن‌ها را می‌گیرد و مرکز تجارت خلیج فارس می‌شود.