الهام بهروزی

ماه صفر در باورهای مردمان جنوب، ماهی مقدس و در عین حال سنگین به‌شمار می‌رود. از همین‌رو، آن‌ها معمولا مهم‌ترین تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های خود را به بعد از این ماه منتقل می‌کنند؛ چراکه بر این باورند که نحوست این ماه ممکن است که گریبان زندگی‌شان را بگیرد.

البته این باورها در گذشته پررنگ‌تر بود تا جایی که اهالی جنوب به‌ویژه بوشهری‌ها در این ماه با احتیاط و احترام روزها را طی می‌کردند و همچنان خود را عزادار نشان می‌دادند. زنان و مردان معمولا لباس سیاه بر تن داشتند و به آرایشگاه و پیرایشگاه نمی‌رفتند تا ماه صفر تمام شود و بعد به سر و روی خود صفا می‌دادند. مردمان این منطقه در طول این ماه، معمولا هر کاری را انجام می‌دادند، با سلام و صلوات و نذر و نیاز صورت می‌گرفت. هرچند امروزه از عمق این باورها و نگرش‌های بدبینانه نسبت به صفر کاسته شده ولی همچنان این باورها در برخی از مناطق استان پابرجا باقی مانده‌اند.

غیر از این اعتقادات، در ماه صفر اغلب رسوم و آیین‌هایی که در ماه محرم در ماتم امام حسین (ع) و شهدای کربلا اجرا می‌شدند، نیز رواج دارند. آیین‌هایی که از فحوای اصیل و ژرفی برخوردارند و ریشه در دین و اعتقادات مذهبی مردم جنوب دارند که با موسیقی و حرکت عجین شده‌اند. این آیین‌ها ضمن اینکه دارای ساختاری هویتمند هستند، از مفاهیم و معانی غنی و عمیقی برخوردارند که به شکوه و ابهت آن‌ها افزوده است.

برجسته‌ترین آیین‌هایی که در ماه صفر برگزار می‌شوند شامل سینه‌زنی و سنج و دمام می‌شود که از سوی هیات‌ها و دسته‌های عزاداری در حسینه‌ها و میادین شهری اجرا می‌شوند. این آیین‌ها با نوای حزن‌انگیز و ماهیت درام خود، پیوسته ماتم امام حسین (ع) و یارانش را در اذهان زنده نگه می‌دارد. این آیین‌ها در دهه پایانی ماه صفر با شدت بیشتری برگزار می‌شوند؛ یعنی از اربعین آغاز می‌شوند و تا روز شهادت امام رضا (ع) ادامه می‌یابند.

این دهه پایانی از دید مردم بوشهر، دهه سخت و سنگینی است و بر این باورند که با خود نحوست فراوانی به همراه دارد. آن‌ها در روزهای بیستم، بیست و پنجم و بیست و هشتم صفر معمولا جز سوگواری، انجام کار دیگری را جایز نمی‌دانند چون این روزها را سنگین‌ترین روزهای ماه صفر می‌‍‌دانند. آن‌ها برای رفع شدن این نحوست دائم صدقه می‌دهند و دست به دامن به کارهایی می‌شوند تا این سنگینی از گستره زندگی خود و عزیزانشان دور بماند.

یک نویسنده و پژوهشگر حوزه میراث ناملموس فرهنگی در این خصوص به بامداد جنوب گفت: ماه صفر یک ماه بزرگ و بسیار سنگین در میان مردم بوشهر شناخته می‌شود. از همین‌رو، آن‌ها در این ماه با سوگواری کردن و دخیل شدن به برخی از باورهای قدیمی تلاش می‌کنند تا این نحوست را از خود دور کنند.

محمد مظفری با بیان اینکه یکی از آیین‌هایی که در دهه آخر ماه صفر برای دفع نحوست برگزار می‌شود، آیین «چهارشنبه آخر صفر» است که در زمره آیین‌های «سرصفری» یا «صفر بِدرک» قرار می‌گیرد، افزود: در این آیین، اهالی جنوب به‌ویژه مردم بندرگناوه، در آخرین چهارشنبه صفر، به کنار دریا می‌روند و پای خود و بچه‌هایشان را به آب می‌زنند؛ چون در باور آن‌ها دریا نماد پاکی و برطرف‌کننده نحوست است.

وی سپس آیین چهارشنبه آخر صفر را با چهارشنبه‌سوری نزدیک دانست و تصریح کرد: همان‌گونه که مردم در چهارشنبه‌سوری که در آخرین چهارشنبه هر سال برگزار می‌شود و مردم با رفتن به کنار ساحل و پریدن از روی آتش دعا می‌کنند تا هر چه زردی و بیماری است، از وجودشان پاک شود، در چهارشنبه آخر صفر هم مردم به کنار دریا می‌روند و با زدن پای خود و بچه‌هایشان دعا می‌کنند تا هر چه مصیبت و نحسی است از وجودشان پاک شود و این نحوست همین‌جا تمام شود و به ماه‌های دیگر نیاید. این‌ها همه چیزهایی است که در باور مردم و عوام وجود داشته و دارد.

نویسنده کتاب «بوشهر؛ سرزمین آیین و مراسم» سپس به دیگر آیین‌هایی که در دهه آخر سفر در این منطقه اجرا می‌شود، اشاره و خاطرنشان کرد: در روزهای پایانی این ماه، از پیرغلامان، مداحان و نوحه‌خوانان، خادمان، هیات‌ها و دسته‌های عزاداری، آشپزهای غذاهای نذری، دست‌اندرکاران مراسم عزاداری حسینی به طرق مختلفی نظیر پاشیدن گل بر سر آن‌ها و ... تجلیل می‌شود. همچنین پایین آوردن پرچم‌های سیاه از سر درخانه‌ها، حسینه‌ها و مساجد و نصب پرچم‌های سبز در روز پایانی ماه صفر به این معنا که ماه عزاداری امام حسین (ع) تمام شد، از دیگر رسومی است که در این دهه در بوشهر اجرا می‌شود.

به گفته مظفری، از دیگر آیین‌هایی که در دهه آخر ماه صفر برگزار می‌شود که مبتنی بر باورهای اصیل مردم جنوب است، می‌توان به سینه‌زنی و سنج و دمام اشاره کرد که در دو دهه اول صفر اغلب در شب‌های پنجشنبه و جمعه برگزار می‌شوند اما از اربعین به بعد به‌ویژه در بوشهر، بندرریگ و گناوه هر شب اجرا می‌شوند که در چهار محل بافت تاریخی بوشهر (کوتی، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی) با شکوه و عظمت بیشتری برگزار می‌شوند.

وی سپس به برگزاری آیین‌ ویژه‌ای در 28 صفر به‌مناسبت رحلت پیامبر اکرم (ص) در گناوه اشاره کرد و گفت: در این روز، هیات‌ها و دسته‌های سینه‌زنی به خیابان‌های شهر می‎‌آیند، در حالی که تابوتی را که مزین به شال و عمامه و نماد تابوت پیامبر و همچنین منبری را که نماد منبر حضرت محمد (ص) است، با خود می‌چرخانند. افزون بر این، در این آیین اسبی را تزئین و با خود همراه می‌کنند.

مظفری، طعام دادن در ظهر روز 28 صفر را دیگر رسمی دانست که همزمان با رحلت پیامبر (ص) در گناوه اجرا می‌شود و در این باره گفت: در ظهر این روز، خیران و هیات‌داران غذاهای نذری مختلفی اعم از زرشک‌پلو و مرغ، حلیم، آش، قلیه‌ماهی، لخلاخ، قیمه و پلو و... درست و پخش می‌کنند. این رسم هر ساله با جدیت اجرا می‌شود و مردم به غذاهای نذری به دیده تبرکی برای حاجت‌خواهی نگاه می‌کنند.

وی سپس یادآور شد: در شب 28 صفر هم مردم در حسینه‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. در این مراسم روضه و نوحه‌هایی که در رثای پیامبر اکرم (ص) و امام حسین (ع) خوانده می‌شود.

این پژوهشگر حوزه ادبیات نمایشی به برخی از آیین‌های دیگری هم اشاره کرد که تا دو دهه پیش در گناوه اجرا می‌شدند ولی امروزه منسوخ شده‌اند و در این خصوص گفت: یکی از این آیین‌ها «عمرکشون» نام داشت که حقیقتا محتوای جالبی نداشت و موجب اختلاف میان شیعیان و سنی‌ها می‌شد. این آیین تا حدود 3 دهه پیش اجرا می‌شد اما کم‌کم با قاعده‌مند شدن عزاداری مردم، این آیین تفرقه‌انگیز منسوخ و حذف شد.

مظفری در پایان یادآور شد: ماه صفر به‌مانند ماه محرم در نزد مردم جنوب بسیار ارزشمند و عزیز است تا جایی که اهالی این منطقه تا حدود 10 سال پیش سراسر این ماه‌ها را لباس سیاه برتن می‌کردند و سر و صورت خودشان را اصلاح نمی‌کردند و به اصطلاح «پند» می‌گرفتند. آن‍‌ها چنان عزاداری می‌کردند که انگار یکی از عزیزان خود را از دست داده‌اند. البته امروز هم این احترام نسبت به امام حسین (ع) و شهدای کربلا وجود دارد، منتها نگرش‌ها امروزی‌تر شد. مردم جنوب لباس سیاه تنها در روزهای خاصی از این دو ماه بر تن می‌کنند و با اعمال و کردارشان بیشتر عزاداری خود را نمایش می‌دهند. ‎‌