الهام بهروزی

جسارت و اعتمادبه ‎نفس و دانش کافی است تا بتوان هنر را به شاهکار مبدل کرد. درست مانند کاری که گروه هنری روشنا در مجموعه «اسرار ازل» کرده است. این مجموعه با استفاده از هنر اصیل آینه‌کاری، نور را به روایتی دیگر و طرحی نو بازتاب داده است. اتفاقی که برای نخستین‌بار بدین شکل افتاده است آن هم به ابتکار زوج هنرمندی بوشهری؛ یعنی مریم صفایی و محمدامین اوجی.

مریم صفایی، نقاش و پژوهشگر هنری و آینه‌کار و دانش‌آموخته رشته نقاشی در مقطع کارشناسی ارشد و محمدامین اوجی، عکاس طبیعت، آینه‌کار و فعال در زمینه NFT Marketting و دانش‌آموخته مهندسی کامپیوتر در مقطع کارشناسی ارشد است. این زوج هنرمند از سال 1400 با تاسیس گروه هنری «روشنا» تلاش کرده‌اند تا با طراحی مجموعه‌های کم‌نظیر هنری، ضمن حفظ اصول و قواعد هنر آینه‌کاری سنتی با هدف احیا و زنده‌ نگهداشتن این هنر ناب ایرانی، آثاری در قالب هنر مدرن، پست مدرن و آثار هنری نوین و کاربردی در حیطه دکوراسیون خلق کنند. مجموعه‌های طراحی‌شده این گروه هنری تلفیقی از هنر سنتی و اصیل آینه‌کاری ایرانی با معیارهای روز هنر معاصر است. 

«اسرار ازل» یکی از مجموعه‌های شگفت‌انگیز و چشم‌نوازی است که به همت این زوج هنرمند خلاق طراحی و اجرایی شده است. این مجموعه برای نخستین بار در بخش رسانه‌های هنری جدید در نمایشگاه بخش‌های رقابتی (طوبای زرین) شانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر به نمایش درآمد و مورداستقبال بازدیدکنندگان این رویداد قرار گرفت. در بیانیه این مجموعه که فضایی روحانی و عارفانه دارد، آمده است: «دَخیل می‌بندم../ به امید مرهمی/ شفا می‌یابند تمام دردها/ در هزار آینه‌ اجابت...(فاطمه سهامی دهاقانی)

در دنیای امروزی، انسان برای رهایی از سردرگمی‌های روزمره به هر دری می‌زند. او به همه چیز و همه جا سرک می‌کشد؛ اما با تامل در آسمان و کهکشان آن آرامش گمشده را در وجود خود می‌یابد. آن کهکشان و آن سرزمین بی‌انتها درون خود انسان است که نیاز به تامل دارد. در این اجرا سعی بر آن است که این فضا برای او تداعی گردد. طراحی آثار با استفاده از هنر اصیل آینه‌کاری و هندسه ایرانی اسلامی به گونه‌ای است که بازتاب هر قطعه تداعی‌گر کهکشانی از عالم هستی است. کهکشان‌های سیه چشم، هوگ، دنباله‌دار و آفتاب‌گردان. خلق نهایی اثر با حضور مخاطب و استفاده از ابزار نور نقطه‌ای توسط او شکل می‌گیرد. با آرامش دیده جان بسپاریم.»

این مجموعه به‌دلیل استقبالی که از آن شد در شصتمین دوسالانه هنر ونیز در ایتالیا به همراه آثار اساتید بنام ایرانی در پاویون کشورمان با عنوان «آینه‌های نور» اجرا و به نمایش گذاشته شد. با مریم صفایی، بانوی آینه‌کار و نوگرای جنوبی پیرامون مجموعه «اسرار ازل» و روایت نوی هنر اصیل آینه‌کاری بر مبنای هنر تعاملی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه از نظر شما می‌گذرد.

هنر آینه‌کاری یکی از هنرهای اصیل و به نوعی مجلل ایرانی است که از گذشته تا کنون در معماری این سرزمین نمود چشمگیری داشته، چطور شد شما به سمت این هنر جذب شدید؟

رسیدن به هنر آینه‌کاری و هندسه ایرانی با رویکرد متفاوت قطعا روندی داشته و نتیجه سال‌ها ممارست در هنر و طی مسیر بوده. عشق و علاقه به دنیای هنر از دوران کودکی همراه همیشگی من بوده و به سبب شغل پدرم و سکونت در بوشهر اولین آموخته‌های من در هنر نقاشی در این شهر شکل گرفت. در ادامه زندگی و تحصیل در شیراز امکان فراگیری هنر نزد اساتید بنام این شهر را برای من فراهم کرد.

در کنار رشته هنر تحصیل و فعالیت در رشته حسابداری ذهن و روح مرا با نظم و دقت عجین کرد و شالوده ذهن مرا با محاسبات پی‌ریزی کرد و شاید این خود دلیل اصلی گرایش من به سمت هندسه و هنر دقیق و ظریف آینه‌کاری بوده است؛ اما تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد در رشته هنرهای تجسمی (نقاشی)، مسیر تازه‌ای را در هنر پیش پای من گذاشت و این‌طور شد که مطالعات جدی‌تر را شد. نگارش دو مقاله با عنوان‌های «خوانش موردی آثار جنی هولزر با تمرکز بر مولفه‌های نظریه نهادی هنر جورج دیکی» و «تحلیلی بر آثار آینه‌کاری منیر شاهرودی فرمانفرمائیان و تاثیرپذیری آن از هنر پست مدرن نمونه موردی آذرخشی برای ندا» از دستاوردهای ابتدایی در این زمینه بود.

در دوره کارشناسی ارشد، به دلیل انتخاب موضوعی خاص برای پایان‌نامه عازم تهران شدم و سفر را با بازدید از موزه‌ها و گالری‌ها شروع کردم. بازدید از کاخ موزه گلستان بنایی به یادگار از دوره قاجار که به دستور ناصرالدین‌شاه و به دست هنرمندان ایرانی مزین به هنر اصیل آینه‌کاری شده بود، مرا با این هنر بیش از پیش آشنا کرد. همچنین مشاهده هنر آینه‌کاری در سفر به شهرهای اصفهان، قم ، مشهد و شیراز و حرم شاهچراغ که گویی نمایش زنده‌ای از شکوه و ابهت هنر ایرانی است، مرا به شدت مجذوب خود کرد. در نهایت بازدید از موزه خانم منیر شاهرودی فرمانفرماییان در باغ موزه نگارستان تهران، هنرمند آوانگاردی که هنر سنتی آینه‌کاری را که تا آن زمان در تزئینات داخلی بناهای تاریخی و مذهبی کاربرد داشته، با رویکردی متفاوت به جهانیان عرضه کرد، ذهن مرا به تفکر و تامل در نوع نگرش متفاوت این هنرمند سوق داد. حال چگونه می‌توانستم جور دیگری به آینه نگاه کنم؟ چگونه می‌توانستم هنر سنتی آینه‎کاری را با فاکتور هنر معاصر تلفیق کنم و به بیان و سبک شخصی خود برسم؟

نکته جالب در کار شما، استفاده از این هنر به زبان هنر معاصر است که کار دشواری هم بوده، چگونه سنت را با مدرنیته در این هنر ایرانی با هم عجین کردید؟

همان‌طور که اشاره کردم بازدید از آثار خانم منیر فرمانفرمائیان من را به‌شدت تحت تاثیر قرار داد، اینکه خانم فرمانفرمائیان در دوره خودشان که موج هنر مدرن به تازگی وارد ایران شده بود، چگونه توانسته بود این هنر اصیل و سنتی را با معیارهای روز جهان عرضه کند، به‌گونه‎ای که به عنوان هنرمند جهانی مورد استقبال قرار گیرد، برایم بسیار جالب بود. انتخاب هوشمندانه او در انتخاب آینه و هنر آینه‌کاری و هندسه ایرانی که هر کدام در فرهنگ و هنر ایرانی بسیار غنی هستند، برایم تحسین برانگیز بود، اما من به‎دنبال رویکردی متفاوت بودم. آینه و هندسه دو دنیای بی‎نهایت در کنار یکدیگر آنچنان موضوع بکر و جالبی بود که خود را همچون آلیس در سرزمین عجایب می‌دیدم. حال باید از این دو دنیای بی‌نهایت سرنخی را برمی‌داشتم. شروع پروژه‌هایی متفاوت از آنچه تاکنون هنرمندان مختلف آینه‎کار در آن فعالیت داشته‎اند، از اینجا رقم خورد.

طبیعتا آینه به‎‌مثابه یک ماده خاص هنر پست‌مدرنیستی، بدون شک حاوی اشارات متافیزیکی است که در فرهنگ ایرانی همیشه با مفاهیمی همچون روشنایی، پاکی، اقبال، شفافیت و صداقت همراه بوده است. استفاده از ظرفیت‌های بی‌کران آینه با مفاهیم پیچیده و عرفانی آن بار معنایی پروژه های در ذهن مرا را صدچندان می‌کرد. استفاده از ظرفیت متافیزیکی آینه در هنر آینه‌کاری سنتی ایرانی با زبانی دیگر و بیان آن در قالب هنر معاصر، هنر مفهومی و تعاملی جلوه ویژه‌ای به آثار می‌بخشید.

شما در این مسیر موفق شدید که با استفاده از هنر و رویکردهای هنر معاصر، پروژه‌ای به نام «اسرار ازل» را بیافرینید که الهام گرفته از کهکشان است، ایده این طرح چگونه به ذهن شما آمد و بازخوردی که از اجرای آن گرفتید، چگونه بود؟

در واقع ایده کهکشان یک شبه حاصل نشده. آموخته‌های من از عرفان مولانا و دعوت به تامل در خویشتن و بازدیدی که از موزه خانم منیر داشتم، فرصت مطالعه و مشاهده بازتاب‌های نور در هنر آینه‎کاری را به من داد و همچنین مشاهده‎گری به آسمان پرستاره منطقه بکر کوهستانی که در یکی از سفرهایم داشتم، قطعا در شک‌گیری این ایده موثر بودند. البته ناگفته نماند که از زمانی که شروع به تحقیق و بررسی و آموختن هنر آینه‌کاری کردم همسرم؛ محمدامین اوجی نیز بسیار مجذوب این هنر شد و با توجه به سوابقش در زمینه هنر دیجیتال، عکاسی طبیعت و دانش مهندسی، ایده اجرای کار به صورت تیمی بسیار غنی‌تر شد و بدین ترتیب گروه هنری روشنا شکل گرفت.

در خصوص بازخورد اجرای کار هم باید بگویم که این ایده بسیار بکر و جالبی بود و به جرات می‎توانم بگویم تاکنون هیچ کس حداقل در ایران روی بازتاب‌های نور ناشی از هنر آینه‌کاری کار نکرده است. بنابراین پنجره‎ای متفاوت رو به دنیایی بسیار فراخ و زیبا به رویمان گشوده شده که در آینده قطعا شاهد پروژه‎های بزرگ‌تر و غنی‌تری خواهیم بود. مجموعه کهکشان اولین بار در شانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر در بخش رسانه‌های هنری جدید با عنوان «اسرار ازل» به اجرا در آمد، والایی و شکوه این اثر بسیار مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت تا جایی که نامزد دریافت طوبی زرین و همچنین از آثار برگزیده آرای مردمی جشنواره شد. استقبال مدیران ارشد جشنواره هنرهای تجسمی فجر از این مجموعه، باعث شد که شصتمین دوسالانه هنر ونیز 2024 ایتالیا از آن دعوت کند و خوشحالیم که این اثر همراه با آثار اساتید بنام کشور در پاویون ایران با عنوان «آینه‌های نور» به اجرا درآمد.

این مجموعه را که بازتاب نور بر مبنای هنر تعاملی است، بیشتر معرفی می‌کنید؟

طرح مورد نظر، اجرای آینه‌کاری روی چهار پانل گچی و چوبی است که هر پانل با الهام از کهکشانی از عالم هستی طراحی و مطابق با اصول آینه‌کاری سنتی اجرا شده، به گونه‌ای که هم از لحاظ فرمی و هم در بازتاب تداعی‌کننده کهکشان مورد نظر است. چهار کهکشان اجرا شده عبارتند از: کهکشان سیه چشم، هوگ، دنباله‌دار و آفتاب‌گردان.

فرم اولیه هر اثر از طریق نرم‌افزار‌های کامپیوتری شبیه‌سازی و برای انتقال روی بستر طراحی شده است. اجرای کار با برش‌های ظریف آینه در سطوح مختلف انجام شده، به‌نحوی که این برش‌کاری‌های چندوجهی نور را به نحوی ظریف منعکس کرده که با توجه به محیط اطراف رنگ آن‌ها به‌‎صورت مداوم تغییر پیدا می‌کند. فضای ایجاد شده حاصل تداخل بازتاب تمامی کهکشان‌هاست و از آنجایی که این اجرا بر مبنای هنر تعاملی است، منبع نور نقطه‌ای در اختیار مخاطب قرار داده می‌شود تا طرح اصلی هر کهکشان را با تاباندن منبع نور با زاویه دلخواه نمایان سازد. فضای مورد نیاز برای اجرای کار حداقل 50 متر مربع و حداکثر آن بی‌نهایت است، فرم ایجاد شده پویا بوده و مخاطب را به واکاوی وا می‌دارد و مدت زمان اجرای کار از یک ثانیه تا بی‌نهایت قابل اجرا است.

همان‌طور که اشاره کردید ترکیب آینه و نور و هنر شاکله این پروژه را تشکیل می‌دهد و این کار شما در دو رویداد مهم جشنواره تجسمی فجر و همچنین دوسالانه هنر ونیز به نمایش گذاشته شد که بازتاب خوبی داشت، چطور شد به این ترکیب و مدرنیته گرایی در هنر آینه‌کاری رسیدید! در مدرنیته‌‌سازی هنر آینه‌کاری در این پروژه چه فرایندی را طی کردید که اصالت ایرانی بودن این هنر محو نشود؟

رسیدن به سبک شخصی در هنر از دغدغه‌های فکری هر هنرمندی است و اجرای پروژه پایان‌نامه ارشد را نقطه عطفی برای این مهم می‌دانستم به همین دلیل شروع به مطالعه آثار هنرمندان نوگرای ایران کردم و روند هنری هنرمندان شاخص را مورد مطالعه و بررسی قرار دادم که چگونه توانسته بودند با حفظ هویت ایرانی و تلفیق عناصر و نقش‌مایه‌های ایرانی و ساختار هنر مدرن به یک مدرنیسم جهانی به سبک و سیاق خود برسند؛ اما در دوره معاصر و با توجه به رویکردهای جدید هنری، بیانگری هنر نیز در این دوران بسیار متفاوت شده، بنابراین در ضمن فراگیری هنر آینه‌کاری سنتی نزد استاد ابراهیم ظریف صنایعی؛ یکی از اساتید برجسته ایران با حفظ اصول و قواعد آینه‌کاری سنتی سعی بر بازنمایی و بازآفرینی این هنر در قالب هنر معاصر کردیم. این نقاشی‌های آینه‌ای که همواره جزئی از خاطرات بصری ما ایرانیان را تشکیل می‌دهند، حال در کلیتی تازه و به‌صورت اثری با شکل و شمایلی جدیدتر، بازپردازی و بازآفرینی شده‌اند.

«اسرار ازل»، نامی هوشمندانه برای این پروژه بود، چطور به این نام برای کارتان رسیدید؟

انتخاب نام و استیتمنت اثر با همکاری مشاور ادبی گروه یعنی خانم فاطمه سهامی دهاقانی که هم در شعر و ادبیات و هم در هنر فعال هستند، صورت گرفت. نام اسرار ازل برگرفته از یکی از اشعار شاعر گرانقدر حکیم عمر خیام است که میفرمایند: «اسرار ازل را، نه تو دانی و نه من/ وین حرف معما، نه تو خوانی و نه من/ هست از پس پرده، گفت‌وگوی من و تو/ چون پرده در افتد، نه تو مانی و نه من»

اجرای اثر آنچنان والایی و شکوهی را می‌آفریند که مخاطب ساعت‎ها محو اجرای آن شده و از آنجایی که خود مخاطب در اجرای کار دخیل است، به گونه‌ای او را به تامل وا می‎دارد. ما در این اجرا سعی کردیم قسمتی از عظمت اسرار ازلی را به نمایش بگذاریم و ادامه مسیر با مخاطب خواهد بود.

نقوش و فضاسازی کار، به آن بعد روحانی بخشید، قطعا ایجاد چنین فضایی نیازمند آگاهی از دانش مهندسی بود که قطعا تخصص همسرتان در این زمینه ظاهراً به کار آمده این گونه نیست؟

بله، دقیقا همین‌طور است. همسرم تا قبل از این در رشته عکاسی و نقاشی دیجیتال فعالیت داشت و پس از مدت زمان کوتاهی فراگیری هنر آینه کاری را به اتفاق ادامه دادیم و با توجه به تسلط او در دانش مهندسی و نورپردازی و طراحی دیجیتال، اجرای کار به نحوی صورت پذیرفت که در هر دو جشنواره، کار مشترکمان برای مخاطبان بسیار جذاب و دلنشین بود.

در طراحی پروژه کهکشان تاکیدتان بیشتر روی کدام بعد هنر آینه‌کاری و طرح و نقوش آن بود و چرا؟

قطعا رویکرد اجرای پروژه بر بازتاب‌های ناشی از تابش نور بر سطوح آینه‌کاری بوده و این رویکرد معلول اجرای فرم دقیق مطابق با طرح مورد نظر است. بنابراین می‏توان گفت فرم اثر، بازتاب‌های آن و حتی نوع نور و زاویه تابش منابع نور بسیار مورد بررسی و آزمایش قرار گرفته تا بهترین بازتاب از آن حاصل شود.

طبق تجربه شما روایت هنرهای سنتی ایرانی مثل آینه‌کاری بر مبنای هنر معاصر و زبان مدرن برای مخاطب جهانی چقدر پذیرفتنی و لذت‌بخش است؟

طبیعتا یکی از وظایف یک هنرمند حرکت در مسیر روز جامعه و جهان پیرامون خودش است. قطعا هنر در بستر شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه شکل می‏گیرد و وام‌دار جریانات جاری در کل جهان است. وظیفه هنرمند ایرانی حرکت در مسیر جهانی‌شدن با حفظ هویت ایرانی است. باید ضمن حفظ و نگهداشت اصول و قواعد هنرهای سنتی ایرانی که هویت و اصالت ما ایرانیان را شامل می‏شوند، با تحقیق و بررسی در اسلوب‏ها، مواد و ابزارهای متفاوت، گفتمان‌های هنری روز جهان را بومی و برای مخاطب جهانی عرضه کرد که این بازگشت به سنت و بهره ‏گیری از فرهنگ غنی بصری پیشینیان قطعا مورد استقبال همگان قرار خواهد گرفت.

آیا طرح جدید دیگری هم در دست دارید و این طرح کدام پدیده هستی را بازنمایی خواهد کرد؟

بله قطعا. ایده کلی طرح شکل گرفته و پروژه جدید در مرحله اتود و مشورت با مشاوران ادبی برای کانسپت طرح است. اگر اجازه بفرمایید تا زمان رونمایی از طرح درباره جزئیات آن صحبتی نشود؛ اما قطعا همچنان دغدغه اصلی من و همسرم مطالعات میان رشته‌ای در ادبیات و هنر ایران خواهد بود و قبل از اجرای عملی پروژه، مقاله‌ای نیز با محوریت اثر ارائه خواهیم کرد.

اگر سختی است، بفرمایید؟

امیدوارم نتیجه این مصاحبه افروختن چراغ ایده‌ای متفاوت هرچند کوچک در ذهن خوانندگان عزیز باشد و اینکه گروه هنری روشنا آماده عضو‏گیری از هنرجویان و هنردوستان خواهد بود تا بتوانیم در اجرای هر چه بهتر پروژه‏ ها همکاری‏ های موثری داشته باشیم. قطعا در آینده شاهد اتفاقات بهتری خواهیم بود و این مهم می‌‏تواند نتیجه کار گروهی و تیمی قوی باشد.