الهام بهروزی
آیین‌های سوگ در استان بوشهر از گستره وسیعی برخوردار است که هر کدام در محتوا و شکل اجرا حرف بسیاری برای گفتن دارند. این آیین‌ها در مناسبت‌ها و مناسک مختلف از گذشته دور تا به امروز رواج داشته و برگرفته از باورها، اعتقادات، زیست، هنر، اندیشه و آداب و رسوم مردمان جنوب هستند. طبق نظر صاحب‌نظران، آیین‌های سوگ در استان بوشهر دارای ویژگی‌ها و مولفه‌های منحصربه‌فردی هستند که برای هر بیننده‌ای جذابیت دارند؛ هم از لحاظ محتوا و هم از بعد اجرا.
بدیهی است، آیین‌هایی که هر ساله با فرارسیدن ماه محرم و صفر در این استان برگزار می‌شوند، یکی از شگفت‌انگیزترین و متاثرترین آیین‌هایی هستند که در این ایام در سطح کشور برپا می‌شوند. از این‌رو، تا پیش از شیوع کرونا در کشور، در سرما و گرما گردشگران فراوانی برای دیدن آیین‌های سوگ و عزاداری به بوشهر می‌آمدند تا شور حسینی را در عزاداران شعورمند جنوبی از نزدیک ببینند. بی‌شک یکی از دلایل جذابیت آیین‌های عزاداری در بوشهر عجین شدن آن با موسیقی عزا و نوحه‌های پرسوز و گداز باشد که به غنا و قوت آن افزوده است.
آیین‌هایی که در دهه اول محرم در این‌جا برگزار می‌شود، نشان از باورمندی مردمان بوشهر به امام حسین (ع) و ائمه اطهار دارد و عمق اندوه آن‌ها را در سوگ اباعبدالله و یارانش در واقعه کربلا می‌توان در مراسم شب‌های تاسوعا و عاشورا و مجالس تعزیه و سینه‌زنی به نظاره نشست. تاکنون پژوهش‌ها و آثار متعددی در خصوص تبیین و معرفی آیین‌های سوگ و عزاداری بوشهری‌ها در عاشورا و ایام محرم و صفر از سوی موسیقیدان و پژوهشگران هم‌استانی و ملی به نگارش درآمده است که نقش موثری را در نمایان کردن فلسفه شکل‌گیری و نحوه اجرای این آیین‌های کهن در بوشهر ایفا کرده است.
یکی از این پژوهشگران، محمدرضا بلادی موسیقدان و هنرمند بوشهری است که کوشیده در مقالات و آثار متعدد خود به بازنمایی این آیین‌ها بپردازد. در این راستا، وی در بخشی از کتاب «موسیقی بوشهر و ریشه‌های آن در گذر تاریخ و تعاملات فرهنگی» به تشریح و واکاوی موسیقی و آیین‌های عزاداری در بوشهر پرداخته است. بلادی در این کتاب نوشته است: «از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری در بوشهر می‌توان به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی اشاره کرد. آیینی که حدود 45 دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشد و شامل دو بخش یعنی پیش‌خوانی و نوحه‌خوانی می‌شود.
در این آیین پیش‌خوان همان‌طور که از نامش برمی‌آید، قبل از نوحه‌خوان اصلی به میدان می‌آید. وقتی که پیش‌خوان نوحه‌های خود را شروع می‌کند، تنها خود او و چند نفر دیگر در میدان هستند. پیش‌خوان نوحه‌های خود را با نوحه‌ای با ریتم بسیار کند شروع می‌کند. نوحه‌ها در این آیین بر اساس مناسبت‌های مختلف با هم فرق می‌کنند و نوحه‌خوان با در نظر گرفتن مناسبت، سرعت و ریتم سینه‌زنی نوحه‌ها را یکی پس از دیگری تنظمی می‌کند. هر نوحه دارای مضمون و ریتم خاص است.
نوحه‌خوان اصلی معمولا دارای صدایی بم بوده و سعی می‌کند نوحه‌های خود را با صدای تقریبا حلقی و حزین اجرا کند. حال آنکه پیش‌خوان دارای صدایی رسا است و نوحه‌های خود را بدون آرایه و تزئین اجرا می‌کند. پیش‌خوان معمولا دو، سه نوحه اجرا می‌کند و مراسم را به دست نوحه‌خوان اصلی می‌سپارد.»
این پژوهشگر همچنین در این کتاب درباره «موسیقی عزاداری بوشهر» بیان می‌کند: «این بخش از موسیقی بوشهر دارای ابعادی گسترده و منحصربه‌فرد است. غنای این بخش از موسیقی در بوشهر آن‌چنان است که سراسر جنوب ایران را تحت‌الشعاع خود قرار داده است؛ به‌طوری که بسیاری از مناطق جنوب ایران در شیوه عزاداری از بوشهر تاسی می‌گیرند. سبک و شیوه عزاداری بوشهر به جغرافیایی فراتر از ایران نیز پا گذارده و بحرین و هند را نیز از خود متاثر ساخته است. نوحه‌خوانان در خوزستان سعی می‌کنند که در شیوه اجرایی از نوحه‌خوانان بوشهری پیروی کنند و حتی غالب نوحه‌های آن‌ها همان‌هایی است که سالیان درازی در بوشهر اجرا می‌شده است.»
به عقیده وی، «بعضی از قسمت‌های عزاداری بوشهر همچون «یزله عزا» که از نظر ریتم و نحوه اجرا به یزله شادمانی شباهت دارند؛ به نظر وام گرفته از موسیقی دریانوردان است. پاره‌ای آوازها با متر فراخ همچون مرثیه‌خوانی‌ها یا بیت‌خوانی در ارتباط با شروه و دیگر آوازهای بومی قرار می‌گیرد.»
این موسیقیدان در کتاب «موسیقی بوشهر و ریشه‌های آن در گذر تاریخ و تعاملات فرهنگی» آورده است: «بعضی از قسمت‌های عزاداری بوشهر، بیشتر جنبه نمایشی دارد و به یک نمایش دراماتیک شبیه است که لابه‌لای آن کنایه‌ها با نوایی سوزناک به چشم می‌خورد. از تعزیه که یکی از شاخص‌های تلفیق نمایش و موسیقی و روایت‌های دینی است که بگذریم، مراسم «صبحدم» یکی دیگر از جلوه‌های این شیوه عزاداری در بوشهر است. در این مراسم که از نیمه‌های شب تا صبح ادامه دارد، همه عزاداران دعا می‌کنند؛ دعایی برای نیامدن صبح. آنچه مسلم است صبح می‌دمد، حال آنکه عزادار بوشهری در اجرای نمایشی انتزاعی دعا می‌کند تا صبح عاشورا که روز شهادت امام حسین (ع) است، فرا نرسد.»
بلادی در این کتاب همچنین به سینه‌زنی در بوشهر گریزی زده و در این باره نوشته است: «سینه‌زنی که مشخص‌ترین بخش عزاداری در بوشهر است، با حرکات نمایشی خاص توام است. شکل سینه‌زدن و حرکت‌آرایی، زمانی که نوحه‌خوان می‌خواند، با زمانی که عزاداران (هم‌خوان‌ها) پاسخ می‌گویند، متفاوت است. برای باشکوه‌تر اجرا شدن مراسم عزاداری چون «سینه‌زنی» و «سنج‌ودمام» به‌طور سنتی مکانی خاص برای تمرین در نظر گرفته می‌شود. بر این اساس، نوجوانان و جوانان تا قبل از سن 18 تا 20 سالگی در برخی روزهای خاص در مسجدی جداگانه عزداری می‌کنند. در این مساجد، نوحه‌خوان، دمام‌زن و سینه‌زن همگی از بین جوانان هستند.
این موقعیت مکانی مجزا، در حقیقت موقعیتی برای تمرین آنان است تا در آینده به شکل صحیح در مساجد اصلی شهر حضور یابند. کودکان علاوه بر مساجدشان در بازی‌های خود نیز سعی به تقلید از عزاداری بزرگ‌ترها می‌کنند. بزرگ‌ترها با ساختن دمام‌های کوچک برای بچه‌‌ها خود آن‌ها را به سمت یادگیری صحیح اصول نوازندگی دمام سوق دهند.»
وی در ادامه با اشاره به بخش بعدی سینه‌زنی تصریح کرده است: «پس از مراسم سینه‌زنی، معمولا با گفتن عباراتی از سوی نوحه‌خوان که بستگی مستقیم با مناسبت عزاداری نیز دارد، سینه‌زنی به روش دیگری اداه پیدا می‌کند که به آن به‌اصطلاح «ایامظلوم»ريال «قل یا حسین» یا «یزله عزا» می‌گویند. این عبارات که از سوی نوحه‌خوان ادا می‌شود، بند تکرار اولین عزله عزاست که از سوی عزاداران ادامه می‌یابد.»
این پژوهشگر همچنین در معرفی آیین سنج و دمام نوشته است: «سنج و دمام، آیینی ویژه است که برآیند تاثیر موسیقی افریقا، اقوام هند و عرب و همچنین فرهنگ عمومی منطقه است. این مراسم در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه‌زنان بعد از ذکر و روضه و زیارت‌نامه و قبل از سینه‌زنی اجرا می‌شده است.
هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه مخاطبان حس عجیبی ایجاد می‌شود؛ به‌طوری که احساس می‌کنند که می‌توانند یک تنه به لشکر زده و به نبرد برخیزند. در گذشته نه چندان دور که بوشهر را به چهار محل می‌شناختند، در ماه محرم قوانین خاصی در این محلات حاکم بود. قوانینی که گاه این روابط را تا یک سال بعد هم تحت تاثیر خود قرار می‌داد. گاهی بین محلات وضعیت قهر وجود داشت. گاهی بعضی در برابر بعضی دیگر ائتلاف می‌کردند و گاهی هم به صلح می‌رسیدند. البته بعد از ماه محرم ریش سفیدهای دو محله‌ای که در وضعیت قهر بودند پا پیش می‌گذاشتند و وضعیت را تا حدودی سر و سامان می‌دادند؛ ولی تا اوضاع می‌آمد درست شود، محرم بعد از راه می‌رسید و به همان روال گذشته، ماجرا تکرار می‌شد!»
بلادی سپس در کتاب «موسیقی بوشهر و ریشه‌های آن در گذر تاریخ و تعاملات فرهنگی» به تعزیه به‌عنوان یکی از آیین‌های شاخص عزاداری بوشهر اشاره و تصریح کرده است: «این مراسم در بوشهر همچون اغلب نقاط ایران برپا می‌شود که با موسیقی تلفیق شده و جلوه‌های خاصی را پذیرفته است. این آیین در واقع شبیه‌سازس ماوقع روزعاشورا در کربلاست.
در این مراسم، نقش‌آفرینان هر کدام به نوبه خود گفتاری را بیشتر در قالب شعر و آواز بیان می‌کنند که در هر منطقه با توجه به نوع فرهنگ آوازی، گونه‌ای خاص از موسیقی استفاده می‌شود.
بخش‌های مختلف تعزیه که با آواز اجرا می‌شوند، عبارتند از: 1) جنگنامه‌خوانی: در تعزیه زمانی که هر یک از قهرمانان برای جنگ تن به تن آماده می‌شوند، اشعاری را که از نظر وزن و قالب مثل اشعار شاهنامه است به‌عنوان رجز میدان جنگ می‌خوانند. این اشعار برگرفته از کتاب ریاض است.
2) چاووش‌خوانی: چاووشی از دیگر آوازهای مورد استفاده در تعزیه بوشهر است. 3) مرثیه‌خوانی: در بخش‌هایی از تعزیه بر سر پیکر شهدا با سبکی خاص مرثیه‌خوانی می‌شود. 4) سرور: آوازی مخصوص است که اشعار آن برگرفته از آواز لایه لایه علی‌اصغر (ع) است؛ اما خواننده در لابه‌لای این اشعار با اضافع کردن کلمات و همین‌طور تحریرهای خاص، شیوه‌ای جدید را در آواز ارائه می‌کند که آن را از لایه‌لایه متمایز می‌سازد.»
لینک کوتاه:
گزارش خطا
پسندها: ۰
نظرات بینندگان
پربازدید ها