نقش خودشناسی مداحان در معرفی عاشورا

بامدادجنوب- الهام بهروزی:

«دوباره نوبت دیدار اشک و ماتم شد/ نوای گریه‌ام از سینه تا محرم شد/ به کوی و برزن پوشیده از لوای عزا/ بخوان حدیث بلا را که غم مسلم شد/ حدیث تازه ندارم ولی برای دلت/ حکایتی کنم از غم که قطب عالم شد/ هزار باره روایت کنم ولی هر بار/ به‌نام او که رسم دیده‌ام ز خون یم شد/ حسین شمس‌شموس است اوست ساقی ما/ حسین اسوه ایثار جان باقی ما...» (کیامرث خورده‏بین).

آسمان حال و هوایش خاص است و زمین نیز درگیر پاییز... . کوچه‌ها و خیابان‌ها اما می‌گویند، «محرم» است. ایام سوگواری و عزاداری است. اینجا بوشهر است، سرزمین آیین‏ها و سنت‏ها... . دیاری که در خود نوع خاصی از عزاداری را جای داده است. عزاداری این خطه از کشور، با موسیقی و آیین همراه است و مداحی‏هایی که لبریز از معرفت و عشق به سید و سالار شهدا. اهالی این دیار -که بر کرانه خلیج آبی و زیبای فارس نشسته است- کوشیده‎اند که به‎بهترین شکل راوی و حافظ فرهنگ عاشورایی باشند. آنها با تکیه بر موسیقی و ادبیات سعی کرده‎اند، به تبیین حماسه کربلا بپردازند؛ حماسه‏‌ای که ریشه در آگاهی و آزادگی امام حسین (ع) دارد. 

مداحی بخشی از آیین عزاداری بوشهر را تشکیل می‌‏دهد. در این آیین، مداحان با انتخاب اشعاری پرمغز و پرمحتوا در تلاش هستند تا به شرح واقعه جانگداز کربلا بپردازند اما نکته مهم در این میان، این است که مداحان در این عصر پرآشوب باید بدانند که بیش از گریاندن عزاداران حسینی، ضرورت دارد بعد ملکوتی و رسالت دینی و انسان‏ساز امام حسین (ع) را برای نسل جوان که نسلی کنجکاو و حیقیقت‏جو است، نیز بنمایانند. مداحان نام‎آشنای بوشهری چون مرحوم «بخشو» (جهانبخش کردی‏زاده) و ناخدا، گراشی، کشتکار و... سال‎‎ها با مداحی‏های تاثیرگذار خود کوشیدند که افزون بر گریاندن مردم، نقش خود را در بیان عظمت نهضت حسینی ایفا کنند. با این حال، برخی از مداحی‏‌ها هیچ‎گاه گرد کهنگی بر آنها نمی‏شیند، مانند مداحی مرحوم «بخشو» که هیچ‏گاه مطرود و فراموش نمی‏شود، زیرا ریتم و آهنگ مداحی وی در عین صلابت، ناخواسته دل را به لرزه در می‏آورد؛ چون از سوز درون برمی‏خیزد و مثل نیشتری بر جان می‏نشیند. 

متاسفانه در سال‏های اخیر شاهد ظهور مداحان جوانی هستیم که از صدای خوبی برخوردار هستند اما بیشتر آنها به‏دلیل حس شهرت‏جویی سعی می‏کنند با انتخاب اشعاری که از پشتوانه دینی و ادبی کمتری برخوردارند و با تاسی از برخی از خوانندگان، مجلس عزای سالار شهدا را پر‌رونق‌تر کنند اما این کار آنها تنها موجب شده که برخی از بدعت‏ها نظیر انتخاب فرم ترانه‏خوانی برای مداحی و... به درون این آیین رسوخ کند. اگر دقت کرده باشید بیشتر افراد این سبک مداحی‏ها را نمی‏پذیرند و متاسفانه دستگاه‌های متولی هم در این باره به موقع ورود نمی‏کنند و همین مساله امروز باعث شده که ما بیشتر با مداحی‏هایی روبه‏رو شویم که تمام تلاششان صرفا این است که مردم را بگریانند، غافل از این‏که امام حسین (ع) بیش از گریه مردم، به آگاهی آنها اندیشید، به امر به معروف و به نهی از منکر اما شما اکنون به این مجالس عزاداری بنگرید، این مجالس چقدر در آگاهی‏بخشی مفید واقع شده و بازگوکننده حماسه حسینی بوده‎اند؟!! آیا مداحان ما توانسته‏اند با انتخاب اشعار آیینی و مذهبی مناسب، منعکس کننده ایدئولوژی و هدف امام حسین‎ (ع) از واقعه کربلا باشند؟! یا صرفا به توصیف قد و بالای امامان معصوم همت گماشته‎اند؟! در این خصوص گفت‎وگویی را با کیامرث خورده‏بین، آهنگساز و شاعر آیینی بوشهری که از سال 72 به سرایش شعر و فعالیت در حوزه ادبیات و هنر به‏ویژه تئاتر روی آورده است، صورت دادیم که خواندن آن خالی از لطف نیست.

شعرای دلسوز و آگاهی در این جهت و بر اساس خط مشی تعریف شده که شاکله آن عاشورا‌شناسی و عاشورا‌پژوهی است، دست به سرودن اشعاری با محتوای غنی و قابل تامل زده و نگاه نو و تازه‌ای را به‌دور از هر گونه غلو و پرهیز از احساسات بی‌حد و حساب و قصه‌پردازی‌های تخیلی در حادثه کربلا به‌وجود آوردند. سه عنصر عاطفه، منطق و حماسه را در نواها و شعراهای عاشورایی که نقش اساسی داشته، با آگاهی کامل در اشعار وارد کرده‌اند و صرف پرداختن به عاطفه و فراموش کردن جنبه‌‌های منطقی و عقلی که در ماجرای کربلا نهفته، کوچک‌ترین حادثه را جدی گرفته و دست به نوآوری زده و اندیشه عاشورایی توام با خلق تصاویر روشنی از ایثار، فداکاری، جهد در راه حق و مبحث شهادت‌طلبی را به این جریان اضافه کردند.

آسیب‌ها از جایی شروع می‌شود که آگاهی از یک جریان کاملا معنوی درست و کامل درک نشود. مداحان پیام‌رسان یک حادثه تنها نیستند، بلکه به حقیقتی اشاره می‌کنند که می‌تواند راهگشای خیلی از مسائل و مشکلات جامعه باشد، چراکه در همین حادثه و واقعه جانسوز تصاویر بسیار زیبا و درخور توجه از عناصر شکل‌دهنده انسان کامل به نمایش گذاشته می‌شود، پس صرفا پرداختن به جنبه‌های احساسی هیچ‌گونه کمکی به بیداری انسان‌ها نخواهد کرد.

مداح سعی و تلاشش در زمینه شناساندن ابعاد زندگی انسان‌هایی است که می‌توانند به‌عنوان الگوی ما در هر عصری برای رسیدن به تعالی و آگاهی و خودشناسی باشند. این امر منوط به شناخت خود است. شناختن خود شناختن حقیقت است .پس مداح باید دست به خودشناسی زده و ابعاد روحانی و درونی خویش را در سایه الطاف حضرت باری تعالی متجلی کند. بنابراین هر اندازه که متصل به عالم بالا و عوالم روحانی باشد، درک و بینش بیشتری نسبت به فعلی که انجام می‌دهد، خواهد داشت و این‌گونه کمک خواهد کرد تا دیگران هم به این بعد از حضور برسند و با استفاده از اشعاری که از نظر عقیدتی پیراستگی خاصی دارند، سعی در آگاه ساختن مخاطبان خود می‌کند. استفاده دقیق و بجا از اشعاری که در آن مفاهیم دینی و مکتبی به‌صورت چشمگیری دیده می‌شود و به همین فرض سروده شده یا به تعبیری موضوع آن کرامت انسانی و حیات و عشق معنوی و عرفانی و تمامی جنبه‌های روحانی انسان بوده است، بار مسوولیت مداح را بیشتر و بیشتر می‌کند.

حادثه کربلا پر از تعالیم ناب انسانی است که اگر واقعا عمیق و به‌دور از هر گونه حساسیت‌ها به آن پرداخته شود، می‌تواند از طریق همین آیین‌ها که جمعیت کثیری را در بر می‌گیرد، سعی در آگاه کردند جامعه کرد. امام حسین در روز عاشورا پرده از رموز و اسراری برداشت که الماس‌های گرانبهایی برای رسیدن به حضور و آگاهی انسان بوده و مسیر رسیدن به آگاهی را برای انسان‌ها هموار می‌کند. تسلیم و پذیرش بی‌قید و شرط، بودن در لحظه حال، رضایت داشتن از اتفاق هر لحظه که خداوند حی و حاظر در این صحنه است، صبر و نه تحمل و رضایت کامل از هرآنچه به‌وقوع می‌پیوندد، به‌عنوان خیر و صلاح خداوند برای انسان‌های خردمند تنها گوشه‌هایی از این آزمون بشری است. یادآوری این نکات و توجه به ارزش‌های والای حسینی دغدغه هر شاعر عاشورایی می‌تواند باشد.

تامل پیرامون موضوع عاشورا، چشمان ما را به روی واقعیت باز می‌کند. این تامل به ما کمک می‌کند تا قدر آنچه را که داریم، بدانیم و با بهره‌گیری از آن‌ به سعادتی برسیم که در متن اینجا و اکنون زندگی واقع است. تامل ژرف پیرامون موضوع حادثه کربلا به ما بصیرتی می‌بخشد تا قدر زمان کوتاه این زندگی باشکوه و پرهیجان را بدانیم، هنر زندگی این است. ما باید تمام هشیاری، تمرکز و بصیرت خویش را به کار بگیریم تا بفهمیم زندگی کردن به چه معناست و مردن به چه معناست! بصیرت معنوی‌ است و ما را آزاد می‌کند. منظور از آزادی در اینجا، رهایی از تنهایی، خشم، نفرت، ترس، حرص و یاس است. پس مداح باید این‌گونه تحلیل کند و بیندیشد که چرا امام حسین (ع) قصد داشت دین جد خویش را احیا کند.

عزاداری ما به‌خاطر شکل مهندسی شده‌ای که دارد و از آن نظر که با ریتم و ضرب آهنگ خاصی اجرا می‌شود، با هر گونه موسیقی و استفاده از اوزان شعری قرابت نداشته و نمی‌توان به‌سادگی از هر گونه قالب شعری در آن استفاده کرد، بنابراین باید آشنایی کاملی از نحوه اجرای این مراسم داشت و همچنین از گوش موسیقایی قوی برخوردار بود تا با استفاده از این شیوه دست به سرودن و آهنگ‌گذاری زد. در حقیقت ذکر مصائب امامان ما که دل در گروه حق داشته و تلاششان تنها برای آگاه کردن بشر و دوری جستن از هوای نفس و زیادی‌خواهی‌های پست دنیوی بوده، خود کاری است بزرگ که تنها به‌دست دوستداران واقعی و دلباختگان کویشان انجام می‌پذیرد.

از دیرباز در عزاداری بوشهر انسان‌های خلاقی دست به شگفتی‌زده و سعی در نوآوری در زمینه آهنگسازی همراه با سرودن اشعار در خور توجه از نظر ریتم و ضرباهنگ متناسب با شکل اجرائی آن داشته‌اند که هیچ‌کدام با عجله و سرسری ساخته نشده است و از این نظر خیلی از این کارها ماندگار شده و به یادگار مانده است. امروز هم در جای جای این شهر و استان عزیزانی هستند که دل در گروه این آیین داشته و سعی در به‌روز نگهداشتن این مراسم کرده و با جدیت تمام در کیفیت‌بخشی و اثر‌گذاری هر چه بیشتر از طریق انتخاب شعر و آهنگ غنی در جذب مخاطب تلاش می‌کنند. یکی از عوامل نگهداری موسیقی ایرانی مراسم محرم و تعزیه‌های این ایام بوده است. برای ساخت موسیقی‌های مذهبی باید از قالب‌های موسیقی بهره برد. پس پرداختن و استفاده از موسیقی‌های مبتذل و بی‌هویت و شعرهای بی‌ریشه و سخیف هیچ کمکی به روند رو به رشد فهم و آگاهی معنوی نسل امروز ما که تشنه شناخت هر چه بهتر بزرگان دین هستند، نخواهد کرد .

دوری از انحراف تاریخی، غلو کردن، برخورد شعری، بیان موهن و استفاده درست از مستندات تاریخی و این‌که شاعر و مداح باید روح عاشورا را به‌خوبی درک کرده باشد و باید از چیزی سخن بگوید که مردم زمانش شیفته آن هستند، تمام این موارد حساس و در خور توجه را در بر می‌گیرد. آری شعر عاشورایی شعر فضیلت‌ها و ارزش‌هاست پس باید از اشعاری با چنین مضامینی استفاده شود که به رسالت واقعی امان حسین (ع) بپردازد.

ما باید در دریای معنویت نیست بشویم تا به آگاهی و بیداری برسیم. تمام دین همین است؛ پیوستن به حضرت حق، پس زمینه‌سازی برای این بازگشت با الگو گرفتن از روش و منش بزرگان دین کمک شایانی است که هر انسان دلباخته می‌تواند از آن بهره گیرد.‍ خدا جان‌های بی‌مایه و زبون را دوست نمی‌دارد. «ترس» و «تمنا» دو گناه کبیره هستند که روح را به تباهی می‌کشند و به اسارت خود درمی‌آورند. خدا دوستدار جان‌های شجاع و بی‌تعلق است. خدا چون روح در قالب تن آدمی، دوست دارد همه‌ امکانات این قالب را تحلیل برد و به مصرف برساند. بدین‌سان، روح جسم را به نور بدل می‌سازد اما ترس و تمنا به این قالب چنگ می‌زنند و به‌دنبال آنهستند تا آن را حفظ و زنده نگه دارند. جسم تو اما، خواهی نخواهی، می‌میرد. این حقیقتی است که باید دنبال کرد و زنده به حضور شد.

 امام حسین (ع) با این حرکت عظیم و الهی خود کمال انسانیت را برای بشر امروز به تصویر کشید. آری در راه رسیدن به حق گذشتن از جسم و جان امری سهل است، چراکه انسان‌های بیدار هیچ تعلق خاطری نسبت به دنیا ندارند. امروز بیشتر از هر وقت دیگر نیاز داریم بعد روحانی و معنوی خود را غنی کرده و در راه تعالی روح و روان خویش اقدام کنیم. هیچ بهانه‌ای پذیرفته نیست، چراکه خداوند متعال در طول حیات بشریت بارها و بارها از طریق هزاران اتفاق طریق رسیدن به خویش را برای انسان‌ها به مرحله ظهور رسانده است.  یادآوری و ذکر چنین رویدادهایی به ما کمک خواهد کرد که راه درست را برگزینیم. 

در دنیای پرآشوب امروز که هر گوشه‌اش را جنگ و نابرابری‌های بسیاری در برگرفته، تنها از راه جستن حقیقت و رسیدن به آرامش درونی می‌توانیم از این ورطه وحشت‌زای منیت و خودخواهی انسان به‌دور بود. بنابراین با همین مداحی‌های آگاهانه و نشان دادن طریق راست در جامعه می‌توان امنیت و آرامش را بیمه کرد. محرم ماه انسان‌سازی است. ماه بیداری است. ماه خودسازی است شجاعت را باید از امام حسین (ع) آموخت که همه چیزش را در راه حق فدا کند تا به ابدیت بپیوندد. ایشان جاودانگی را برای خویش و همراهانش برگزید. حسین را باید با شعورمان بشناسیم نه با شور. 

در پایان یادآوری می‏شود که هیات‏های عزاداری با احترام به حقوق شهروندی، مجالس عزاداری حسینی را به‎شکلی برگزار کنند که آسایش شهروندان را سلب نکند. تکایا، مساجد و حسینه‏ها صدای بلندگوهای خود را به‌نحوی تنظیم کنند که همسایگان آزرده نشوند و همچنان صدای حقانیت امام حسین (ع) و یارانش بیش از هر صدایی دیگری شنیده شود.