بامداد جنوب - الهام بهروزی:

عاشورا و واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش از مهم‌ترین موضوعاتی است که بخشی از شعر مذهبی ما را در برمی‌گیرد؛ موضوعی که سراینده با علم کافی و با احاطه به متون و منابع موجود و معتبر باید به روایت آن با استفاده از قالب مناسب شعری بپردازد. بدون‌شک برای سرایش شعر مذهبی صرفا مومن و دین‌دار بودن شاعر کافی نیست؛ بلکه او باید بتواند برای توصیف و بازنمایی مقاتل و واقعه کربلا یا هر رویداد دینی و مذهبی تحلیل درست و صحیحی را ارائه کند که این مهم در سایه مطالعه و غور کردن در منابع کهن و معتبر حاصل می‌شود. 

امروز وقتی به اشعار مذهبی که مداحان عمدتا در مجالس عزاداری سالار شهدا و یارانش در ماه محرم و صفر از آنها سود می‌جویند، می‌نگریم، متوجه می‌شویم که بسیاری از آن اشعار خالی از ایراد نیست و می‌طلبد که سراینده در خلق چنین آثاری بیش از این‌که به قریحه و ذوق شعری خود توجه داشته باشد، از صحت محتوا و روایتی که به آن پرداخته، اطمینان حاصل کند؛ چراکه این اشعار در مجالس عمومی و عزاداری امام حسین (ع) و یارانش خوانده می‌شود و بدون‌شک هر تحریفی که در آن راه‌ یافته، خواه ناخواه در ذهن و خاطر عزاداران حسینی جاخوش می‌کند. از این‌رو، می‌طلبد متولی این حوزه برای جلوگیری از تحریف واقعه کربلا بر انتخاب مداحان در به‌کار کردن اشعار مذهبی نظارت جدی داشته باشد. در این خصوص با مسعود عرب‌زاده، شاعر و پژوهشگر شعر آیینی و مذهبی هم‌استانی گفت‌وگویی را صورت دادیم. وی دانش‌آموخته رشته علوم تربیتی و برنامه‌ریزی آموزشی در مقطع کارشناسی ارشد است و به‌واسطه فعالیت ادبی خود، نگاه ویژه‌ای به مقوله شعر مذهبی دارد و از دیدگاه صائبی در این حوزه برخوردار است. شما را به خواندن این گفت‌وگو در ادامه دعوت می‌کنم.   

در ابتدا باید بگویم که قلمرو ادبیات آیینی را باید در سینه‌های سوخته و دل‌های شکسته‌ای جست که در حقانیت و مظلومیت اهل بیت (ع) قلم می‌زنند و نوحه سر می‌دهند و گسترده آن را در وسعت بیکران جایگاه اهل بیت و مرزهای مادی می‌توان جست. اگر بخواهیم جریان عظیم شعر مذهبی را واکاوی کنیم و شناسنامه برجسته آن را برشماریم باید اشاره به گذشته داشته باشیم. در دوره معاصر با توجه به رویدادهای تاریخی و وقوع دو انقلاب در طول نیم‌قرن به دو بخش قبل از انقلاب اسلامی و بعد از انقلاب تقسیم کرد که بعد از مشروطه شاعرانی همچون شهریار می‌توان اشاره کرد که عمده‌ترین شهرت آن به خاندان آل رسول به‌ویژه امام علی (ع) است که در عین سادگی بسیار دلنشین است. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌خصوص جنگ تحمیلی فرصتی برای شاعران پیش آمد که با رویکردی آگاهانه به اشعار عاشورای و مذهبی با زبان و بیانی حماسی و عرفانی بپردازند. در این نوع اشعار ما با مضامینی چون واقعه عاشورا و کربلا با دیدگاهی زمینی روبه‌رو هستیم. در دوران جنگ تحمیلی شاعران با تمسک به اهل بیت (ع) و الگو قرار دادن واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و جانبازی‌ها و رشادت‌های حضرت ابوالفضل (ع) و صبوری حضرت زینب (س) در دوران اسارت و پس از آن در صحنه دلخراش کربلا توانسته‌اند اشعار بی‌بدیل و حماسی خلق کنند. در اینجا لازم می‌دانم به صورت کوتاه به ذکر نمونه‌هایی از اشعار شاعران بپردازم. قیصر امین‌پور صاحب آثاری چون «گل‌ها همه آفتابگردانند» و «آینه‌های ناگاهان» که در جای جای آثار خود به اهل بیت (ع) و مخصوصا انتظار منجی نظر دارد: «ز بسی بی‌تاب آن زلف پریشانم/ حبابم موج سرگردان طوفانم». علی موسوی گرمارودی، شاعر معاصر که در زمینه ادبیات آیینی آثار خوبی آفریده‌اند: «درختان را دوست دارم/ که به احترام تو قیام کرده‌اند/ و آب را/ که مهر ماه در توست، خون تو شرف را سرنگون کرده است». 

به‌یقین شاعران زیادی هستند که از دید ما پنهان مانده‌اند و یا در این گفت‌وگو فرصت پرداختن به نام و آثار همه آنها فراهم نیست. استان بوشهر از دیرباز تاکنون توانسته در حیطه‌های مختلف شعر مذهبی شعر خویش را به پایتخت برساند؛ حسین دارند، حیدر منصوری، محمدحسین انصاری‌نژاد، علی هوشمند، غلامرضا ابراهیمی، صالح دروند و... نامشان روشنی‌بخش محافل ادبی کشور بوده است که لازم می‌دانم شعری از اسکندر احمدنیا از مجموعه شعر از «خشک‌لب‌های دجله» با نام «بانوی عشق» که در قالب نو سروده، اشاره کنم: «بانوی سرزمین اینجا ناپیدا/ پنهان هنجاری‌های ممنوع/ باران دست آس عصر/ در محاق دو چشم‌ها پر از سیلی/ بانوی آتش‌زبان/ تیغ سخن/ مهربان‌ رنج‌های مردی/ ایستاده بر کتف کلام...». با این توضیحات می‌توان گفت که از رشد قابل توجهی روبه‌رو هستیم.

در صورت مطالعه نکردن وقایع تاریخی بدون‌شک تغییر وقایع و حقیقت عاشورا را می‌توان از این دسته از شاعران شاهد باشیم. در اینجا اجازه می‌خواهم مبحثی در خصوص خطبه حضرت زهرا (س) اشاره کنم که چقدر می‌تواند سرچشمه سرودن اشعار و ارتباط مستقیم با متون تاریخی باشد. خطبه حضرت زهرا (س) یکی از بی‌نظیرترین خطبه‎های زنان صدر اسلام و در طول تاریخ به شمار آورد. این خطبه با عنوان یک طرح و الگو و پیشینه‌ای برای خطبه‎های جهان حضرت زینب (س) به‌شمار می‎رود که سال‌ها بعد و پس از شهادت امام حسین (ع) در کوفه و در بارگاه یزید در شام یاد فرمودند. با مطالعه در این اثر باشکوه ما با دنیایی از تعابیر و واژه‌های ادبی دینی و معرفتی روبه‌رو هستیم. حضرت زهرا (س) با این خطابه نشان داد که سپری محکم در برابر غاصبان و منافقان است. با بررسی قیام امام حسین (ع) دو بخش «خون» و «پیام» در آن به چشم می‎خورد و در بخش دوم از عصر عاشورا شروع ‌می‎شود و رهبر و پرچمدار امام زین‌العابدین (ع) و زینب کبری (س) هستند که پیام انقلاب و شهادت سرخ حضرت و یارانش با سخنان آتشین خود به اطلاع افکار عمومی می‌رساند. 

آن حضرت خطبه را با برائت استهلال زیبا یعنی حمد و ثنای پروردگار و معرفی خود به‌عنوان دختر پیامبر شروع می‌کند و با سرزنش مردم کوفه به پایان می‌رساند و این برای مردم که گمان می‌کنند کاروانیان از کفار هستند، عجیب به‌نظر می‌رسد و این امر سبب بیداری‌شان می‌شود و یا کودتای بنی‌سقیفه که پس از رحلت حضرت رسول (ص) به وقوع پیوست؛ چنانکه این رویداد شیطانی چیزی جز نفاق و تفرقه همراه نداشته است. اهمیت خطبه حضرت زینب (س) شیوا و درخشان، یکی از فصیح‌ترین و کوبنده‌ترین خطبه‌های تاریخ اسلام است؛ گویی تمام آن از روح بلند عمل و شجاعت بی‌نظیرش تراوش کرده و بر زبان دخترش زینب (س) جاری شده است. این فقط بخش کوچکی از وقایع تاریخ است که شاعر آیینی باید در این زمینه مطالعات فراوانی داشته باشد. در حقیقت واقعه «عاشورا» مطلع آگاهی شاعران به جامعه است.

با مختصر نگاهی به پیشینه سینه‌زنی سنتی تا به امروز می‎بینیم که در هر برهه از زمان اشخاص مخلص در این عرصه مقدس تلاش‌های ارزشمندی داشته‎اند. از نوحه‌سرایان، نواسازان و نوحه‌پردازان پیشکسوت بوشهر می‌توان به سیدمحمد مفطر، ناخداعباس دریانورد، سیدعلی مهیمنیان، غلامرضا املاح‌پذیر، حاج‌احمد رادمهر، محمد شریفیان، حاج‌محمد فتوت، سیدجواد عین‌الملک، عبدالحسین خرمایی‎پور و... اشاره کرد. 

پیش از این‌که به این پاسخ داده شود، باید به یک خاطره اشاره کنم؛ در مقطع دانشجویی در رشته کارگردانی سینما یکی از مدرسان ما خانم ابراهیم‌زاده بود که دانش‌آموخته دانشگاه آلمان بود. وقتی دانشجویان فیلم‌های ضعیفی می‌ساختند، بدون این‌که دانشجو را سرزنش کند، فیلمی را در کلاس اکران می‌کرد که در سطح بین‌المللی و در آن همه استانداردهای فیلم رعایت شده بود. با این کار وی، ما متوجه ضعف کارهای خود می‌شدیم و به اصلاح کارمان می‌پرداختیم. در این سوال نیز نباید یک مساله را فراموش کنیم که همه این عزیزان می‌خواهند بکوشند که مدال پرافتخار خادمی خاندان مکرم خاتم‌انبیاء حضرت محمد (ص) بر گردن داشته باشند. هر محفلی را که به نام اباعبدالله الحسین (ع) است، مصباح الهدی یعنی چراغ هدایت می‌دانیم. در این خصوص وقتی شاعران از فلسفه عاشورا اطلاع داشته باشند، کمتر شاهد شعرهای بی‌ربط هستیم. نکته دوم عزم مصمم و واحد از طرف همه متولیان و مجریان سینه‌زنی و نوحه‌خوانی بوشهری برای حفظ این سنت است که الحمدالله سبک سینه‌زنی بوشهر به ثبت آثار ملی رسید و از نظر هنری بسیار زیباست که باید بیشتر از گذشته در انعکاس زندگی و ارج‌گذاری نوحه‌سراها پیش‌قدم شد. مبحث بعدی باید یک اتاق فکر تشکیل شود تا در آن شاخص‌ها و اصول نوحه‌خوانی و نوحه‎سرایی مشخص شود که می‌توان در این زمینه کتاب‌های پرمایه‌ای چون حماسه حسینی در سه جلد تالیف علامه شهید مطهری را بهترین دستور کار اتاق فکر قرار داد. 

ابتدا باید به ویژگی شکل‌گیری عزاداری مردم جنوب اشاره کنم. در استان بوشهر با توجه به کشفیات باستان‌شناسی و مدارک مکتوب تاریخی اقوام گوناگونی از سیاه‌پوستان، عیلامی، عرب‌وار سکونت داشته‌اند. قرار گرفتن در حاشیه خلیج فارس و مجاورت با کشورهای عربی و داد و ستد با این کشورها، موجب شکل‌گیری فرهنگ‌ها و آیین‌های زیادی در بوشهر شد. تعزیه این هنر ایرانی شاید یکی از برجسته‌ترین آیین‌های نمایشی در استان بوشهر است. در کتاب سفرنامه کارستون نیبور سیاح آلمانی در سال 1759 میلادی در جزیره خارگ شرح مفصل و کاملی از تعزیه و روز عاشورا روایت کرده است و رابطه فرهنگ و ادبیات و تاثیر جاودانه آنها بر یکدیگر چونان رابطه باران و درخت لازم و ملزوم است. اصلا می‌توان گفت ریشه‌های هر یک از اینها چون تار و پودهای قالی کرمان است.

 من علاقه خاصی به اهل بیت (ع) همچون سایر خدمتگزاران اباعبدالله الحسین (ع) دارم که دوست دارند در دایره خدمت به این خاندان مطهر (ع) باشند. تلاش کرده‌‌‌ام در این مسیر قدم بردارم. از این‌رو در وصف حضرت فاطمه (س)، امام علی (ع) و حضرت زینب (س) اشعاری دارم. البته این اشعار مناسب مراسم مداحی و عزاداری نیست.