بامداد جنوب - الهام بهروزی:
«تئاتر دوبار زاده شد و هر دوبار از موسیقی» (ولادیمیر استانیفسکی)
تئاتر هنری زنده است که به کمک موسیقی، حرکت و... مفاهیم و پیام خود را به مخاطب انتقال می‌دهد. همان‌گونه که اطلاع دارید این هنر از بدو پیدایش در یونان باستان با موسیقی همراه و دمساز بوده، از این‌رو، می‌توان مدعی شد که موسیقی زبان دوم تئاتر است و جایگاه ویژه‌ای در این هنر دارد؛ چراکه وقتی ریزتر به موضوع می‌نگرید به کارکرد موثر موسیقی در تئاتر پی می‌برید. سعید لطفی، آهنگساز مطرح تئاتر در این خصوص می‌گوید: «در برخی از صحنه‌های تئاتر، موسيقي به‌عنوان يك مفصل استفاده مي‌شود، بدین معنی که در هنگام تعویض و تغییر صحنه سر مخاطب را گرم می‌كند تا صحنه عوض شود و به نوعی فضاي قبلي را به فضاي بعدي پيوند دهد تا مخاطب احساس نكند ناگهان از يك فضا به فضايي ديگر پرتاب مي‌شود، بلكه انرژي را نگه مي‌دارد و مخاطب را در آن موقعيت حفظ مي‌كند.
پس نقش وصل كننده و پركردن فضا را دارد. نقش ديگر آن همراهي با زمينه‌هاي عاطفي و احساسي است، وقتي كه موضوع احساسي خاصي مد نظر كارگردان است، موسيقي بر آن سوار مي‌شود و آن پس‌زمينه احساسي تماشاگر را پوشش مي‌دهد. موسیقي كاربردي مستقل هم دارد؛ آن هم در جايي كه به مثابه موسيقي شنيده مي‌شود، يعني نه پس‌زمينه است نه وصل‌كننده، بلكه خودش به‌عنوان يك عنصر مستقل خودش را به مخاطب تئاتر ارائه مي‌دهد. در این لحظه تماشاگر با خود مي‌گويد من دارم كنسرت نگاه مي‌كنم يا تئاتر. به نوعي از جمع اين دو لذت مي‌برد، بنابراين موسيقي يك كاركرد مستقل از تئاتر هم مي‌تواند داشته باشد، بدون آن‌كه به تئاتر لطمه‌اي بزند».
با این اوصاف، پی می‌بریم که موسیقی در تئاتر بسیار مهم است اما شوربختانه بخش موسیقی تئاتر عموما در جشنواره‌های استانی کمتر مورد توجه واقع شده که می‌طلبد در این رویدادها این بخش نیز همانند سایر بخش‌های دیگر نظیر کارگردانی، نمایشنامه، بازیگری و... جدی‌تر گرفته شود و از سوی متخصصان و موسیقدانان مورد داوری و بررسی قرار بگیرد. درست مانند همان اتفاقی که در جشنواره بینالمللی تئاتر فجر صورت می‌گیرد و این بخش مانند سایر بخش‌ها مهم انگاشته می‌شود. از این‌رو انتظار می‌رود که در بخش موسیقی جشنواره استانی تئاتر بوشهر که امروز بسیار موفق ظاهر شده، اتفاق تازه‌تری صورت بگیرد تا از این رهگذر، کارگردانان تئاتری به حوزه موسیقی حساس‌تر شده و به‌جای استفاده از موسیقی افکتی از موسیقی زنده بهره بگیرند و جذابیت اثر را برای مخاطب بیشتر کنند. در این صورت است که کم‌کم نگاه آهنگسازان حرفه‌ای به تئاتر بیشتر جذب می‌شود و این اتفاق به خودی خود به رشد موسیقی تئاتر در استان منجر می‌شود.
آهنگسازانی که دانش تئاتری دارند، انگشت‌شمارند
کارگردان نمایش «مجلس قربانی سنمار» که از جمله کارگردان‌هایی است که به موسیقی اثرش اهمیت زیادی می‌دهد و آهنگساز همین اثرش (مجلس قربانی سنمار) موفق شد تندیس موسیقی بخش بین‌الملل سی و چهارمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر را از آن خود کند، در خصوص اهمیت موسیقی در تئاتر به بامداد جنوب گفت: با توجه به این‌که آهنگسازاني كه دانش تئاتري داشته باشند و يا درك درستي از فضاي نمايشي، بسيار كم هستند. البته دلايل زيادي را مي‌توان برای آن برشمرد؛ از جمله نبود رشته دانشگاهي در اين زمينه در كشور، نبود فضاي آموزشي و كلاس‌هاي آزاد براي آموزش اين رشته، درآمدزايي اندك از اين طريق و ... . بنابراين فضاي کافی برای انتخاب يك كارگردان در اين زمينه مهيا نيست، تنها مي‌شود از آهنگسازاني كه اتفاقا به هنر تئاتر هم علاقمند باشند، استفاده كرد و ضمن تمرين‌ها آنچه كه مورد نياز نمايش است از آنها خواست و به مدد ابزار جانبي مثل توليد موسيقي از سوی بازيگران در صحنه و ... فضا را به نقطه مطلوب هر اثر نمايشي نزديك كرد.
شیما جوادپور با بیان این‌که هر چه درك يك كارگردان از اهميت جايگاه موسيقي در تئاتر بالاتر باشد، تلاش او در بالا بردن دانش موسيقيايي نیز بیشتر است، افزود: براي گروه نمايش ما (گلينا) كه براي اولين‌بار در تاريخ تئاتر بوشهر موفق به دريافت جايزه موسيقي نمايش در بخش مسابقه بين‌الملل جشنواره بين‌الملي تئاتر فجر شد و بارها جوايزي در جشنواره‌هاي معتبر تئاتري در اين زمينه كسب كرده است، توجه به موسيقي در نمايش از اهميت بالايي برخوردار است؛ چراكه موسيقي مي‌تواند مانند يك كاراكتر در نمايش نقش‌آفريني كند و در انتقال مفاهيم به مخاطب و برقراري ارتباط درست‌تر، بسيار موثر واقع شود.
موسیقی در تئاتر زبان گویای عواطف و احساسات است
یک آهنگساز مطرح که تخصصش تولید موسیقی تئاتر است و در این زمینه موفق ظاهر شده و توانسته بارها در رویدادهای معتبر تئاتری بدرخشد، درباره نقش موسیقی در تئاتر به بامداد جنوب گفت: موسیقی یکی از عوامل موثر است که باعث می‌شود تئاتر دارای تفکرات و تحلیل‌های فراوانی از جهات دیگر باشد. در واقع موسیقی در تئاتر زبان گویای عواطف، احساسات، هیجانات و اندیشه است که دیالوگ یا تفکر خالق اثر قدرت به تصویر کشیدن آن را ندارد و تنها ابزار برای بیان این عناصر از طریق موسیقی قابل انتقال است و البته که نمایش و موسیقی به‌صورت متعادل و دوشادوش هم قدم بر می‌دارند تا اثری لذت‌بخش را ارائه کنند اما این‌که چقدر کارگردان‌های محترم هم‌استانی به این مقوله توجه ویژه دارند، باید در ارائه کارهای اخیر و جشنواره‌های چندین ساله گذشته جست‌وجو کرد!!! خوشبختانه در سالیان اخیر رویکرد خیلی از کارگردان‌ها نسبت به اهمیت استفاده صحیح از موسیقی در یک اثر نمایشی تغییر کرده و رو به پیشرفت گذاشته اما بیشتر به علت هزینه‌بر بودن استفاده از موسیقی زنده و بی‌علاقگی خیلی از نوازندگان عزیز در همکاری با گروه‌های نمایشی به علت وقت‌گیر بودن، نتیجه‌ای دلخواه حاصل نشده، در نتیجه بیشتر کارگردان‌ها به موسیقی ضبط شده و افکتی روی می‌آورند.
کیومرث خوردبین در ادامه با تاکید بر این‌که موسیقی در تئاتر به دو نوع درونگرا و برونگرا تقسیم می‌شود که هر کدام در راستای ارتباط مستقیم با مخاطب نمایش گام بر می‌دارد، افزود: هرچند برخلاف اثر نمایشی، موسیقی در تئاتر می‌تواند پارادوکس ویژه‌ای داشته باشد؛ چراکه موسیقی خود پویا و زنده است و زبان گویای خود را دارد و دارای ریتم و هارمونی خاصی است.
وی، سیر داستانی جذاب، تحلیل درست از اثر پیش رو، ایجاد فضاهای مناسب برای خلق اثر از سوی نویسنده و کارگردان، آزادی عمل به آهنگساز برای ارائه خلاقیت‌های موسیقیایی و قرار گرفتن آهنگساز در کنار نویسنده و کارگردان در خلق لحظه‌ای اثری هم‌راستا از ابتدای نمایشنامه و استفاده از نوازندگان خلاق و با استعداد، همچنین استفاده درست از رنگ‌های صوتی و استفاده درست از ادوات الکترونیکی -که دست آهنگساز را برای خلق یک اثر ماندگار باز نگه می‌دارد- را عوامل موثری دانست که در موفقیت موسیقی یک اثر نمایشی نقش دارند.
خوردبین در پاسخ به این پرسش که موفقیت خود را در حوزه موسیقی تئاتر مدیون چه عواملی می‌دانید، گفت: خب من به خلاقیت‌های ذاتی خود آگاهی کامل دارم اما آنچه باعث شده در این زمینه موفق باشم، نگاه ویژه دوستانم در گروه نمایشی «هیرو» نسبت به اهمیت موسیقی در کار نمایش بوده تا جایی که اغلب نمایش‌ها بر اساس موسیقی خاصی نوشته می‌شد و در جهت نمایشنامه‌های موزیکال پیش رفت. بدون‌شک وجود کارگردان‌های خلاق و موفقی همچون محسن حلوایی و حسن رضایی نقش زیادی در روند موفقیت‌های گروه موسیقی «هیرو» داشته و با اعتمادی که به کارهای من داشتند و نوازندگان خوبی که هر کدامشان خلاقیت‌های ویژه‌ای دارند و در عرصه نوازندگی فوق‌العاده ظاهر می‌شوند، به کار می‌گیرند که همه این عوامل دست به دست هم داده تا موسیقی‌های ساخته شده در گروه نمایشی «هیرو» مورد استقبال عموم قرار بگیرد.
این شاعر آیینی و آهنگساز در پایان یادآور شد: متولیان حال حاضر تئاتر استان باید در زمینه ارتقای سطح کیفی موسیقی در هنر نمایش ابتکار به خرج داده و برای تشویق و حمایت از آهنگسازانی که با وجود تمام مشکلات در این عرصه حضور دارند و باعث زیبایی بیشتر کارهای نمایشی در سطح استان و کشور و حتی خارج از کشور می‌شوند قدم‌های موثری برداشته و از آنها تقدیر کنند.
موسیقی تئاتر شاخه‌ای جذاب برای آهنگسازان مطرح
احمد حمیدیان، موسیقدان جوان هم‌استانی که موفق شد تندیس موسیقی بخش بین‌الملل جشنواره بینالمللی تئاتر فجر را به خاطر آهنگسازی نمایش «مجلس قربانی سنمار» به کارگردانی شیما جوادپور از آن خود کند، نیز در خصوص تجربه آهنگسازی‌اش در تئاتر به بامداد جنوب گفت: يكى از جذاب‌ترين شاخه‌هاى آهنگسازى براى تمام آهنگسازان تلفيق موسيقى و تصوير است كه از ديرباز تاكنون يكى از لازمه‌هاى تصوير براى القاى بهتر احساس به كار گرفته شده است. به همين خاطر تصوير روى پرده سينما يا تئاتر به‌صورت زنده جذابيت مشابهى به همراه دارد. آهنگسازى تئاتر براى من يكى از راه‌هاى جذاب براى تجربه فضاهاى متفاوت موسيقايى است، به اين دلیل كه در يك كار تئاتری عواطف مختلف در كنار هم ديده مي‌شود كه نياز به پررنگ‌تر شدن به وسيله موسيقى دارد و در چهار تئاترى كه تا امروز كار كردم، هر كدام داراى فضاهاى كاملا متفاوت بوده و باعث شده تلاش بیشتری در زمينه به كارگيرى تكنيك‌هاى مختلف در خلق فضاهاى تجربه نشده، داشته باشم.
این پیانویست در ادامه در خصوص فاصله گرفتن از آهنگسازی برای تئاتر توضیح داد: البته به‌طور كامل این حوزه را رها نكردم ولی به چند دليل مختلف تصميم به گزيده كارى گرفتم،؛ نخست اين‌كه به علت كار روى آثار شخصى خودم وقت كمترى براى كار در رشته‌هاى ديگر دارم. دوم این‌که ترجیح می‌دهم آثار متفاوت‌ترى را در زمينه تئاتر تجربه کنم، به اين دليل كه آهنگسازى براى تئاتر براى من سير در يك دنياى فانتزى و متفاوت است و كسب تجربيات و آزمون و خطا براى يادگيرى‌هاى بيشتر برای من اهمیت بیشتری دارد. گرچه عشق به تئاتر و تصوير هيچ‌گاه نمی‌گذارد از این عرصه دور شوم.
حمیدیان همچنین در پاسخ به این پرسش مبنی بر این‌که در این سال‌ها آیا سیاست خاصی برای جذب آهنگسازان خلاق و علاقه‌مند به تئاتر به سوی این هنر اجرائی شده است، گفت: متاسفانه خير، به اين دليل كه تمركز بر تئاتر محض هميشه سرلوحه سياست‌ها بوده و ديگر شاخه‌هاى مربوط به اين هنر كمتر مورد توجه قرار گرفته است. در بوشهر به‌جز دوست عزيزم جواد صداقت كه از همان مرحله ابتدايى خلق اثر، مشغول بررسى ايده‌هاى موسيقى مي‌شود، ديگر كارگردانان، موسيقى را در مرحله آخر وارد كار مي‌كنند، این در حالی است که آهنگساز زمان بسيار كمى براى كار روى تئاتر دارد!!! در این زمینه هم عوامل مديريتى و هم عوامل اجرائى و تخصصى باعث شده موسيقى در مراحل آخر اهميت قرار گيرد.
وی در خصوص عواملی که مانع از جذب آهنگسازان مطرح به سمت تئاتر شده، نیز توضیح داد: من اين مساله را از چند جنبه مورد بررسى قرار مي‌دهم؛ نخست اين‌كه هيچ‌گاه سياست‌هاى حمايتى از افراد توانمند و بااستعداد برای پروش و پيشرفت در حوزه موسیقی تئاتر وجود نداشته و ندارد تا جايى كه مي‌بينيم هيچ‌كدام از برگزیدگان يا تقدیر‌شدگان بخش موسيقى تئاتر چه در جشنواره‌هاى استانى و چه کشوری، خبرى از فعاليت‌‌شان در سال‌های بعد دیده نمی‌شود و به‌صورت كلى سياستى در زمینه حمايت و ايجاد زمينه كارى برای آنها تدبیر نشده و صرفا هنرمندان با تلاش خود به اين جايگاه می‌رسند. نکته دوم تخصص در علوم و فنون آهنگسازى است، به طورى كه اكثر افرادى كه در اين زمينه مشغوليت فعاليت هستند، به صورت كاملا تجربى و از طریق بداهه‌پردازى يا اتفاقی به نتايج صوتى مي‌رسند كه اغلب نتيجه صوتى قابل قبولى ندارد. آهنگسازى بر اساس تصوير در ابتدا نياز به آگاهى به چگونگى خلق فضاهاى مختلف دارد كه تمامى اين جزئيات در دروس و علوم آهنگسازى و با بررسى آثار بزرگان موسيقى موجود است. نکته سوم به پرداخت حقوق مادى و معنوى آهنگسازان از سوی كارگردانان مربوط می‌شود که متاسفانه برخی از کارگردانان این حقوق را نادیده می‌انگارند كه براى من پيش آمده و متاسفانه برخی از آنها حاضر به پرداخت هزينه‌اى براى آهنگسازى نيستند كه اين مساله باعث بى‌انگيزگى من و همکارانم مي‌شود.
حمیدیان در پایان با بیان این‌که متاسفانه در جشنواره‌های تئاتری هیچ‌گاه در زمينه داورى موسیقی آثار از افراد متخصص استفاده نشده است، یادآور شد: در این رویدادها داوران به‌صورت سليقه‌اى با اين مقوله برخورد مي‌كنند. هچنين ديده شده در برخى سال‌ها فقط به‌خاطر استفاده از موسيقى زنده و تعداد سازهاى زياد، يك اثر مورد تقدير قرار گرفته که این کار بسیار آسیب‌زننده است و باعث سرخوردگی آهنگسازان توانمند می‌شود.
موسیقی تئاتر کاری به‌شدت تخصصی است
مسوول انجمن هنرهای نمایشی استان بوشهر که در این سال‌ها با برنامه‌ریزی منظم کوشیده چالش‌هایی که پیش پای تئاتر استان است، یکی یکی و با حوصله برطرف کند، در پاسخ به این پرشس مبنی بر این‌که با توجه به این‌که موسیقی زبان دوم تئاتر به شمار می‌رود اما در جشنواره استانی تئاتر بوشهر آن‌گونه که باید مورد توجه واقع نشده و در بحث تقدیرها، تندیسی برای برگزیده این بخش در نظر گرفته نمی‌شود، این در حالی است که در رویدادهای معتبر مثل جشنواره فجر این بخش جدی گرفته می‌شود، به بامداد جنوب گفت: در این‌که موسیقی در تئاتر ارزش و اهمیت ویژه‌ای دارد، همگان اتفاق نظر دارند. اگرچه در مورد چگونگی‌اش تعاریف مختلف و نظرات گوناگونی وجود دارد، مثلا نظر بهرام بیضایی در مورد موسیقی تئاتر که در گفت‌وگویی مفصل با زنده‌یاد بابک بیات آن را تشریح کرده،جالب توجه و تامل است. به‌هر ترتیب موسیقی در تئاتر مهم و تاثیرگذار است اما در مورد سوال شما در داوری جشنواره، موسیقی هم مثل سایر عوامل تئاتر قضاوت می‌شود. مثل طراحی صحنه، لباس، گریم، بازیگری، متن و... به‌طور نسبی سنجیده می‌شود و اگر داوران تشخیص دادند موسیقی وجود دارد که درست است و در نمایش استفاده بجا شده، به‌عنوان موسیقی برترانتخاب می کنند، اگر هم نباشد که انتخاب نمی‌کنند. بنابراین دادن یا ندادن یک تندیس به معنای ارزش دادن یا ندادن به موسیقی نیست. برخلاف نظر شما در تمام طول این سال‌ها در داوری به موسیقی اهمیت داده شده و صرفا از سوی داوران، موسیقی برتر انتخاب شده است.
جهانشیر یاراحمدی در ادامه با تاکید بر این‌که موسیقی تئاتر یک کار به‌شدت تخصصی است و با مقوله موسیقی به شکل مستقل کاملا متفاوت است، افزود: برای موفقیت در این رشته الزاما باید هم تئاتر را خوب شناخت و هم موسیقی را. خیلی‌ها در عرصه موسیقی درجه یک هستند اما به این معنی نیست که آنها در موسیقی تئاتر هم موفق باشند؛ چراکه کسی که در این وادی کار می‌کند باید خوب تئاتر را بشناسد و مدام تئاتر ببیند. در این که ما چه کرده‌ایم، باید اول بررسی کنیم، ببینیم چند نفر داریم که در این حوزه به شکل تخصصی کار می‌کنند، نه تفننی!!! واقعیت امر هم این است که آنهایی که به شکل جدی در این زمینه کار می‌کنند، انگشت‌شمارند.
وی در پایان با بیان این‌که ما در این‌سال‌ها کلاس‌های آموزشی در این حوزه نداشته‌ایم و در واقع کاری نکرده‌ایم، یادآور شد: البته واقعیت امر این است که هیچ نیاز بیرونی،هیچ تقاضاو هیچ پیشنهادی هم در این زمینه حتی به صورت شفاهی هم به انجمن نشده است. دلیل اصلی‌اش هم این است که این ماجرا از طرف خود هنرمندان این بخش جدی گرفته نمی‌شود. امیدوارم بتوانیم به‌زودی در این حوزه کارگاه آموزشی برگزار کنیم و دوستداران و علاقه‌مندان این حوزه را ارتقا دهیم.
در پایان این گزارش یادآوری می‌شود، با توجه به رشد چشمگیر تئاتر بوشهر می‌طلبد برای ارتقای سطح کیفی آثار تولید شده به بخش‌هایی که شاکله یک اثر را تشکیل می‌دهند، نظیر موسیقی، متن، دکور و... نگاه ویژه‌ای هم از سوی هنرمندان و کارگردان‌ها و هم از سوی متولی تئاتر استان شود تا بتوان شاهد آفرینش آثاری قابل تامل و مخاطب‌پسند در سطح استان باشیم.
