الهام بهروزی

استان بوشهر دارای غنای فرهنگی و تاریخ دیرینه‌ای است اما این خطه در سالیان گذشته به‌دلیل نبود موزه‌های جامع و تخصصی از نمایش پرتره کاملی از هویت و تاریخ خود و مردمانش به دیگران بازمانده بود ولی خوشبختانه در سال‌های اخیر با راه‌اندازی موزه منطقه‌ای «دریا و دریانوردی خلیج فارس» که آرشیو کاملی از زیست‌بوم، تاریخ و مردم‌شناسی منطقه خلیج فارس را در خود جای داده است، در رفع این نقیصه گام استواری برداشت.

در ادامه این روند صعودی، با پیگیری اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر و کنشگران و فعالان فرهنگی طرح راه‌اندازی موزه مطبوعات، نشر و صنعت نیز مطرح شد که در ادامه با موافقت، حمایت و همکاری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و برخی از دستگاه‌های اجرایی و بخش خصوصی روبه‌رو شد. موزه‌ای که راه‌اندازی آن یکی از ضرورت‌های به‌تاخیر افتاده در این منطقه بود؛ چراکه با بررسی اجمالی تاریخ بوشهر به نقش و حضور موثر صنعت چاپ و در پی آن انتشار جراید در این خطه مواجه می‌شویم آن هم در دوره‌ای که هنوز بسیاری مناطق کشور از صنعت چاپ و همچنین انتشار روزنامه و... بی‌بهره‌ بودند. بنابراین ضرورت داشت که برای نمایش هویت و تاریخ فرهنگی بوشهر موزه‌ای که دربردارنده مستندات و ادوات این هویت و اصالت فکری بود، بر پا شود.

به‌هر روی راه‌اندازی این موزه با هم‌افزایی که میان دستگاه‌های مرتبط ایجاد شد و با همکاری و اقدام تحسین‌برانگیز زنده‌یاد علوی و خانواده وی (صاحب قدیمی‌ترین چاپخانه بوشهر) جدی و اجرایی شد. طبق زمانبندی اولیه این موزه قرار بود نخست ۱۸ اسفندماه ۹۹ راه‌اندازی شود که بنا به دلایلی این تاریخ موکول به دهم اردیبهشت (یعنی روز خلیج فارس) ‌ ۱۴۰۰ شد اما این تاریخ هم آمد و گذشت و خبری از افتتاح این موزه نشد! بنابراین نگارنده پیگیر چند و چون ماجرا شد تا چیستی علت به بهره‌برادری نرسیدن این موزه مشخص شود. در این میان، برخی از متولیان، علت آن را در این می‌دانند که میراث فرهنگی مطالبه پیمانکار را به‌موقع پرداخت نکرده است. در مقابل میراث فرهنگی هم می‌گوید که چون سناریوی تخصصی و حرفه‌ای برای این موزه تعریف نشده ما دست نگه داشته‌ایم! قطعا این بهانه‌تراشی‌ها نیاز به حل شدن دارد؛ چراکه این موزه از اهمیت بسزایی در پویایی فرهنگ استان به‌ویژه عرصه رسانه و صنعت چاپ دارد.

موزه مطبوعات، چاپ و نشر پاتوقی برای اهالی فرهنگ

در این رابطه، نماینده اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان در راه‌اندازی موزه مطبوعات، چاپ و نشر، در خصوص تاریخچه صنعت نشر در بوشهر به بامداد جنوب گفت: اولین چاپخانه بوشهر در قرن بیستم میلادی و در عصر قاجار «مظفری» نام داشته که به سال 1319 ه‌ق/ 1900 م به همت میرزا عبدالحمیدخان متین‌السلطنه ثقفی و به مدیریت و سرپرستی میرزا علی‌آقا لبیب‌الملک شیرازی تأسیس شد. وی این چاپخانه را از هندوستان به بوشهر وارد کرد، در آن هنگام ایران رابطه اقتصادی خوبی با هندوستان داشت و کالاهای مختلفی از جمله کتاب، روزنامه، وسایل و ابزار چاپ و تحریر از آن کشور وارد می‌کرد. چاپخانه «مظفری» سنگی بود و در آن روزنامه‌های «طلوع» و «مظفری» و تعدادی کتب و جزوه درسی به چاپ رسید. دومین چاپخانه شهر بوشهر «احمدیه» نام داشت که به همت چهار نفر از جمله آقالبیب‌الملک شیرازی، سیدعبدالله علوی معروف به سیدعبدالله صحاف و میرزا علی‌آقا مشهور به «نمکی» به سال 1329 ه‌ق تأسیس شده است.

عبدالرحمن برزگر در ادامه با اشاره به چاپخانه علوی توضیح داد: مرحوم سیدعبدالله علوی یک دستگاه چاپ با کمک مرحوم سیدحسین بلدیه (اولین شهردار بوشهر) از هندوستان وارد کرد و در 15 شعبان سال 1333 ه‌ق «چاپخانه مبارکه علوی» را بنیان گذارد. این چاپخانه که تا به امروز نیز به کارش ادامه می‌دهد، در طول دهه‌های اخیر در چاپ روزنامه و کتاب در بوشهر نقش مؤثری داشته است. در این چاپخانه از دوران رضاشاه تا اندکی پس از کودتای سال 1332، روزنامه‌های «نورافشان»، «خلیج ایران»، «ندای جنوب»، «سنگلاخ» و «دریاکنار» و در سال‌های پس از انقلاب هفته‌نامه‌های «آیینه جنوب»، «نسیم جنوب»، «پیام جنوب»، «پیغام»، «سراج ساحل»، «صدای بوشهر»، «ماهرویان» و «چشم‌انداز جنوب» به چاپ رسیده است. همچنین چندین جلد کتاب درسی و غیردرسی از جمله قرآن رمزدار در این چاپخانه به زیور طبع آراسته شده است.

وی در ادامه به پیشینه مطبوعات در بوشهر اشاره و تصریح کرد: نخستین روزنامه مستقل و محلی بوشهر «طلوع» نام دارد که به مدیریت و سردبیری عبدالحمیدخان ثقفی ملقب به متین‌السلطنه در اوایل سال ۱۳۱۸ ه‌ق، با خط نسخ و چاپ سنگی همراه با تصاویر و کاریکاتورهای طنزآمیز و ضداستبدادی در چاپخانه مظفری بوشهر به چاپ می‌رسیده است. دومین روزنامه بوشهر «مظفری» است. این روزنامه برای نخستین‌بار در سال ۱۳۱۹ ه‌ق دوباره به سردبیری میرزا عبدالحمید ثقفی (متین‌السلطنه) در چاپخانه مظفری بوشهر با چاپ سنگی به طبع رسید. در سال ۱۳۳۴ه‌ق سومین نشریه بوشهر با نام «ندای حق» از سوی واسموس آلمانی در برازجان منتشر شد.

این نویسنده و طراح و کنشگر فرهنگی ادامه داد: در هشتم آذرماه سال ۱۳۰۸ ه‌ش، روزنامه «خلیج ایران» به سردبیری یوسف اخوت منتشر شد. نخستین نشریه‌ای که به مدیریت یک زن در بوشهر منتشر شد، روزنامه «نور افشان» بود. این نشریه در شهریور ۱۳۰۹ ه‌ش در بوشهر منتشر شد. مدیر آن شوکت سلامی از زنان تحصیل‌کرده و فرهنگی به‌شمار می‌آمد. این نشریه به‌طور هفتگی در چاپخانه علوی بوشهر با تیتراژ ۳۰۰تا ۴۰۰ نسخه و در شش صفحه منتشر می‌شد. از اواسط سال ۱۳۲۱ ه‌ش «روزنامه دیلی نیوز بولتون» به سردبیری پرویز رایین منتشر شد و روزنامه «ندای جنوب» به صاحب امتیازی و سردبیری محمدباقرخان تنگستانی پس از دیلی‌نیوز هشتمین نشریه استان به‌شمار می‌آید. این روزنامه در سال ۱۳۲۵ ه‌ش در بوشهر منتشر می‌شد. افزون بر این، روزنامه دیگری با همین نام یعنی «ندای جنوب» منتشر شد. مدیر این نشریه سیدابوالقاسم علوی موسس چاپخانه علوی بوشهر بود. همچنین در آن سال‌ها روزنامه‌ای به نام «سنگلاخ» به مدیریت محمد علی چوبک به‌طور هفتگی منتشر می‌شد.

به گفته وی، در نیمه دوم سال ۱۳۳۰ه‌ش روزنامه «دریاکنار» نیز در بوشهر منتشر می‌شد. صاحب‌امتیاز آن عبدالحسین راهدار و سردبیر روزنامه سیدصادق یزدانی بودند. یک سال بعد یعنی سال ۱۳۳۱ ه‌ش روزنامه «پست خلیج» به سردبیری و صاحب امتیازی سیدمحمدصادق یزدانی در بوشهر منتشر شد. از دیگر روزنامه‌های آن‌ سال‌ها می‌توان به روزنامه «عرشه» اشاره کرد. این روزنامه با گرایش چپ و ضد رژیم بود و به صاحب‌امتیازی احمد محمدیان و مدیر داخلی حمید محمدیان در دو صفحه در چاپخانه نور شیراز چاپ و در شهر بوشهر و برخی از شهرستان‌های استان منتشر می‌شد. روزنامه عرشه در فردای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از سوی ماموران شهربانی بوشهر توقیف و دست‌اندرکاران آن بازداشت شدند. با این مقدمه کوتاه و تاکید بر اهمیت تشکیل موزه و با توجه نشست‌های متعدد با خانواده محترم علوی، عمارت واقع در محله بهبهانی به‌منظور تاسیس موزه چاپ و تاریخ مطبوعات استان بوشهر در نظر گرفته شد.

رئیس انجمن سینماجوانان استان بوشهر در ادامه با بیان اینکه از زنده‌یاد سیدمهدی علوی بهبهانی که انصافا برای ارزش‌گذاری این مهم بسیار زحمت کشید، همچنین پسران (شهرام علوی و علی علوی) و دختر ایشان تشکر می‌کنم که برای راه‌اندازی این موزه همکاری همه‌جانبه‌ای تا این لحظه داشته‌اند، افزود: بنای در نظر گرفته‌شده برای موزه چاپ و تاریخ مطبوعات استان بوشهر، در منتهی‌الیه شمالی بافت تاریخی بوشهر و در محله بهبهانی واقع شده است. بنای یاد شده حدود ۶۰۰ متر در دو طبقه با حیاط مرکزی که با ‌عنوان خانه علوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و از سوی خاندان علوی صرفا به‌منظور راه‌اندازی موزه چاپ و تاریخ مطبوعات استان به اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در قالب تفاهمنامه تحویل داده شده است. این موزه دارای اساسنامه است و اعضای آن را اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و سه نفر از خانواده محترم علوی تشکیل می‌دهند که در حال حاضر من به نمایندگی از اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر و خانواده زنده‌یاد علوی پیگیر راه‌اندازی موزه هستیم. در این میان، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر هم طرح مطالعاتی دقیقی برای مرمت عمارت تهیه و کار را آغاز کرد که پس از دو سال به پایان رسید.

برزگر در خصوص چگونگی جمع‌آوری محتوای موزه مطبوعات، چاپ و نشر توضیح داد: قطعا نمی‌توان در این موزه با چنین پیشینه تاریخی تمامی ابعاد موضوع را به نمایش گذاشت؛ اما با توجه به تشکیل کارگروه تولید محتوا توانستیم شمایل کلی و آنچه که بازدیدکنندگان برای درک صحیح از تاریخ چاپ و مطبوعات در بوشهر نیاز دارند، به نمایش بگذاریم. این کارگروه از نویسندگان و پژوهشگران هم‌استانی تشکیل شده است. در این میان، آقای نظامی از نویسندگان مطرح استان ماموریت یافت تا به کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس و دیگر مراکز معتبر کتابخانه‌ای در مرکز کشور مراجعه کرده و بخشی از حافظه تاریخ مکتوب چاپ و مطبوعات بوشهر را برای تولید محتوا جمع‌آوری کند که خوشبختانه تا کنون آنچه یافته‌ایم شامل بیش از دو هزار سند، عکس و محتوا می‌شود. البته در بازتولید این محتوا منتظر اقدامات اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم هستیم.

این هنرمند و نویسنده بوشهری در ادامه به پیامدهای مثبت راه‌اندازی این موزه در پویایی رسانه، تاریخ و فرهنگ استان یادآور شد: به‌طور قطع جریان‌سازی در هر جامعه‌ای مرهون فعالیت فرهنگی و هنری است. بدیهی است من به این اصل اعتقاد دارم که مدیریت فرهنگی بسیار سخت‌تر از کار فرهنگی است؛ چراکه به گواه تاریخ هنرمندان خودشان در تولید محتوا کاربلد هستند، این مدیریت فرهنگی است که بایستی با برنامه‌ریزی دقیق به کمک و حمایت آنها بشتابد تا در روند رو به‌رشد جامعه خدمتی کرده باشد. بدون‌شک موزه مطبوعات، چاپ و نشر یکی از این جریان‌سازی‌هاست که حتم دارم پاتوقی برای همه آحاد جامعه باشد به‌ویژه اگر پژوهشسرای این موزه فعال شود که می‌تواند به شرط استفاده و بهره‌وری بسیار کارآمد باشد.

برزگر در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه چرا دائم تاریخ بهره‌برداری از این موزه به عقب می‌افتد و در افتتاح آن تعلل می‌شود، توضیح داد: من نمی‌گویم تعلل؛ ولی دلیل روشنی هم برای راه‌اندازی نشدن موزه تا این لحظه وجود ندارد. بهتر است که در این زمینه اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گرشدگیر با توجه به تخصیص اعتبار و انتخاب پیمانکار و همچنین آماده بودن محتوای موزه پاسخ دهد؛ چراکه تا الان اقدامات لازم شامل ارائه پرپوزال، فراخوان جمع‌آوری آثار، انتقال دستگاه‌های قدیمی چاپ به‌وسیله جرثقیل‌هایی با تناژ بالا -که بسیار دشوار و نفس‌گیر (برای من ) بود-، طراحی محتوا، انتقال کتب و مجلدهای صحافی‌شده، انتخاب و آماده‌سازی فایل‌های چند‌رسانه به‌منظور بارگذاری مستندات دیجیتال و غیره صورت گرفته است.

این فعال فرهنگی که تاکنون طرح‌های متعدد و موفق فرهنگی و کتابخوانی را در مناطق محروم و کمتربرخوردار استان و شهر بوشهر با همکاری بخش دولتی و خصوصی طراحی و اجرایی کرده است، در خصوص وظایف و تعهدات اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و پیمانکار انتخابی در حیطه موزه مطبوعات، چاپ و نشر استان گفت: پیمانکار به تمامی تعهداتش عمل نکرده است، بخشی از کوچه شمالی و اتاقی از عمارت هنوز به اتمام نرسیده است. با توجه به اینکه قفسه‌ها از سوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساخته شده‌اند؛ اما با گذشت یک سال هنوز اقدامی نشده است. بر اساس تفاهمنامه و اساسنامه که البته هنوز به تصویب نهایی نرسیده، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بایستی با اعتبار تخصیص داده شده از سوی سازمان برنامه و بودجه پس از مراحل راه‌اندازی مجوز موزه را صادر کند. در اینجا این گله را از اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان دارم که در مقایسه با حجم کار موزه منطقه‌ای، راه‌اندازی این موزه بسیار کوچک است! شاید سرشان شلوغ است.

برزگر در پایان یادآور شد: تا اینجا از همه ظرفیت‌هایی که در تاسیس چند موزه در بوشهر به کار رفته، استفاده و برای خودم تعهد ایجاد کردم. امیدوارم این آرزو نیز برآورده شود تا موزه پاتوق اهالی مطبوعات و علاقه‌مندان صنعت دیرپای چاپ شود. آخرین‌باری که زنده‌یاد سید مهدی علوی از بوشهر رفت، دسته کلیدش را با من عوض کرد، گفت: «می‌روم و از شما خواهش می‌کنم برای بوشهر این موزه را راه‌اندازی کنید.» در نهایت او برگشت و در آغوش موزه آرام گرفت.

سناریوی تعریف‌شده برای این موزه باید تخصصی‌تر شود!

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر هم در رابطه با موزه مطبوعات، چاپ و نشر استان بوشهر به بامداد جنوب گفت: این موزه قرار است در عمارت علوی که یکی از بناهای شاخص تاریخی بوشهر است، راه‌اندازی شود. این بنا در تفاهنامه‌ای از سوی خانواده زنده‌یاد علوی به اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای احداث موزه‌ای تخصصی در حوزه صنعت چاپ و مطبوعات تعلق گرفت تا مرمت و مناسب‌سازی شود که خوشبختانه مرمت آن به پایان رسیده است. این عمارت در مجموع شش اتاق دارد که با توجه به مطالعات صورت‌گرفته برای کاربری موزه و نگهداری ادوات صنعت چاپ مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

نصرالله ابراهیم در ادامه در خصوص محتویات این موزه توضیح داد: محتویات موزه شامل بخشی از دستگاه‌ها و ادوات صنعت چاپ می‌شود که در چاپخانه علوی در گذشته استفاده می‌شدند، هرچند این دستگاه‌ها کارایی خود را از دست داده‌اند؛ اما به‌عنوان تاریخی از صنعت چاپ در این موزه به نمایش گذاشته می‌شوند. در بخش‌های دیگر نیز اسناد و جراید و نشریاتی که در استان از آغاز تا کنون منتشر می‌شوند، در گالری‌های مختلف در معرض دید عموم قرار می‌گیرند.

وی با تاکید بر اینکه طراحی موزه نیازمند یک طراحی تخصصی و موزه‌ای است، افزود: در واقع بدین شکل نیست که اشیا بدون ضابطه و غیراصولی چیدمان شوند، بنابراین باید چیدمان این موزه که موزه‌ای تخصصی در حوزه صنعت چاپ است، به‌گونه‌ای باشد که گویا و معرف هویت این صنعت در استان باشد.

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در خصوص دلیل تاخیر افتتاح موزه مطبوعات، چاپ و نشر استان بوشهر گفت: هرچند مرمت موزه به پایان رسیده است اما به‌دلیل اینکه بخشی از مطالبات پیمانکار این پروژه بزرگ پرداخته نشد، گشایش این موزه با تاخیر همراه شد ولی با وجود این، برای اینکه این موزه هر چه زودتر به بهره‌برداری برسد، برای تامین اعتبار تلاش کردیم که با موافقت سازمان برنامه و بودجه این اعتبار هم تامین شد؛ اما در ادامه متوجه شدیم که سناریویی که برای این موزه باید لحاظ می‌شد، سناریوی تخصصی نیست! و نیاز به یک همفکری و هم‌افزایی بهتر دارد؛ چون کار شتابزده پیش رفته، طبیعتا اهدافی که در پی آن برای احداث یک موزه تخصصی با کیفیت بودیم که به‌عنوان سمبل و الگو در کشور مطرح شود، حاصل نشده است.

ابراهیمی با تاکید بر اینکه پیش از این ما شاهد راه‌اندازی موزه منطقه‌ای خلیج فارس در بوشهر بودیم که زمان زیادی برای راه‌اندازی آن صرف شد ولی در نهایت این موزه در سطح بسیار باکیفیتی که در شان خلیج فارس و استان و تاریخ آن بود، به بهره‌برداری رسید، تصریح کرد: خوشبختانه این موزه الان نه تنها در کشور بلکه در سطح بین‌المللی حرف برای گفتن دارد. بنابراین در موزه صنعت چاپ هم باید به نحوی پیش برویم که در خور این حوزه باشد.

وی با تاکید بر اینکه سناریو و تولید محتوای موزه نیاز به کار بیشتری دارد و باید تخصصی‌تر شود، خاطرنشان کرد: به همین دلیل راه‌اندازی این موزه متوقف شده است. چون که تولید محتوا در حوزه صنعت چاپ و... نیاز به کار بیشتری دارد. در این خصوص طرح واحد و خاصی تهیه نشده که امید می‌رود در هفته‌های آینده بتوانیم سناریو و طرح خوبی از محتواها ببینیم تا بعد از آن، به انتخاب فردی برای تولید و چاپ آن‌ها اقدام کنیم.

ابرهیمی در پایان در پاسخ به این پرسش که موزه مطبوعات، چاپ و نشر استان بوشهر آیا در سال جاری به بهره‌برداری خواهد رسید، گفت: قطعا این موزه در سال ۱۴۰۰ به بهره‌برداری خواهد رسید، البته زمان دقیق آن را فعلا نمی‌توان اعلام کرد؛ چراکه باید اعتبار کافی هم برای محتوا و تولیدات فرهنگی و هم برای تجهیزات موزه تخصیص بیابد که به محض اینکه همه این مراحل پیش رفت، اقدامات نهایی برای بهره‌برداری موزه صورت خواهد گرفت.