الهام بهروزی
دهه آخر ماه صفر از جایگاه بسیار والایی نزد مردمان بوشهر برخوردار است تا جایی که این دهه همراه با آیین‌ها و آداب و رسومی خاصی از سوی آنها پاس‌داشته می‌شود. رسوم و آیین‌هایی که ریشه در باور و اعتقادات پاک اهالی جنوب دارد و ارزش‌های معنوی بی‌شماری را در خود جای داده است.
در حقیقت این رسوم، نمایانگر اوج شوریدگی و باورمندی و ارادت مردمان جنوب به اهل بیت (ع) به‌ویژه امام حسین (ع) است. سینه‌زنی، نوحه‌خوانی، سنج و دمام و... در اربعین حسینی و ۲۸ صفر از رسومی است که در استان بوشهر با حضور عاشقانه حسینی و دوستداران مکتب او و جد بزرگوارش برگزار می‌شود. این آيین‌ها از سالیان دور در این منطقه اجرا می‌شده و به‌صورت اجدادی سینه به سینه انتقال یافته تا به امروز رسیده است.
در گذشته محلات بوشهر دارای دسته‌جات خاص خود بودند و تعصب خاصی در برگزاری آیین‌های عزاداری داشتند تا جایی که هر محله حریم داشت و دسته‌های سینه‌زنی یا دمام‌زنی محلات دیگر حق عبور از این حریم را نداشتند و اگر دسته‌ای به حریم محله دیگری نفوذ می‌کرد، درگیری میان اهالی محلات پیش می‌آمد.
یک نویسنده و پژوهشگر حوزه میراث ناملموس جنوب کشور با اشاره به نزاع‌های طاق خینی (خونی) که در چهار محل (بافت تاریخی) بوشهر قرار دارد، در این باره به بامداد جنوب گفت: دسته عزادار یک محل حق عبور از مرز یا کوچه‌های محله دیگر نداشت. در هنگام حرکت دسته‌های عزاداری، یکه‌بزن‌های محل که به آنها «زِگرد» می‌گفتند، پیشاپیش حرکت می‌کردند تا در مقابل هجوم «زِگرد»های محله رقیب مقاومت کنند. زن‌ها زیر چادر خود چوب حمل می‌کردند تا در موقع لزوم به دست زگردها برسانند. گاهی از چوب‌های مشعل که برای روشنایی حمل می‌شدند، استفاده می‌شد، سر مرز حمله، عده‌ای از بالای بام به پرتاب سنگ می‌پرداختند. این زدوخوردها که معمولا در روز یا شب عاشورا، اربعین یا بیست و هشتم صفر روی می‌داد، گاهی منجر به زخمی‌شدن عده‌ای و به‌ندرت قتل می‌شد. «طاق خینی» (خونی) واقع بین محله شنبدی و بهبهانی یادگار یکی از همین وقایع است. می‌گفتند در پشت این رویدادها کنسولگری انگلیس بی‌تاثیر نیست؛ زیرا کنسول انگلیس در روزهای عزاداری در مراسم شرکت می‌کرد و کنار در بزرگ کنسولگری، شربت و لباس زنجیرزنی به عزاداران هدیه می‌داد.
الهه غریبزاده در ادامه به پخت و پخش نذورات در این ایام اشاره کرد و افزود: غذاهای نذری كه بیشتر محلی هستند در نقاط مختلف استان برای عزاداران حسینی در ماه محرم و صفر پخته می‌شود كه برای وعده صبحانه، نان و آش بوشهری (آش سبزی و گوشت) و برای وعده‌های ناهار و شام نیز بیشتر شكر پلو و قیمه بوشهری (كه چلو قیمه خوانده می‌شود) پخت می‌شود (شکر پلو را با شكر و زعفران درست می‌کنند و قیمه را هم با گوشت و نخود له‌شده می‌پزند). حلوای برنجی، حلوای آردی، شله‌زرد و حلیم هم در مناطق مختلف بوشهر به‌صورت نذری به مردم عزادار داده می‌شود.
وی با اشاره به شاخص‌ترین مراسم 28 صفر در بوشهر گفت: برپایی مراسم سینه‌زنی، سنج و دمام‌زنی سنتی، نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی و توزیع نذورات از جمله مراسم بوشهری‌ها در شب 28 صفر است. گل باران در شب 28 صفر از رسوم دیگری است که در این شب اجرا می‌شود. به گفته مصطفی گراشی، مداح و نوحه‌خوان اهل بیت (ع)، در شب 28 صفر به‌رسم قدردانی از افرادی که در طول این دو ماه مسجد و مراسم را همراهی کردند، گل باران انجام می‌شود. همچنین وی به شال دادن در شب ۲۸ صفر اشاره کرده که رسم مهم دیگری که در این شب بزرگ است و در خصوص فلسفه آن توضیح داده است: فلسفه «شال دادن» از قدیم‌الایام ابراز محبت و دادن صله به ذاکر و مداح اهل بیت (ع) بوده است. ولی نه به این شکلی که این اواخر دآمده و الان هم بعضی جاها ادامه دارد. مثلا شب عاشورا یا روز عاشورا دو نفر از سرشناسان محل که از نظر اعتقادی و انسانی موجه بودند و به‌عنوان ریش سفید، معتقد و مسجدی یک شال می‌دادند. از طیف دوم هم تجار محل، یک شال از جنس ترمه به نوحه‌خوان می‌دادند و به آنها می‌بخشیدند که ارزش معنوی فراوانی داشت نه مادی. یعنی تا سالیان سال اگر می‌خواستند آدرس یا نشانی را بدهند، می گفتند: «فلان سالی که فلانی آمد شال داد!» بعد از مدتی، این شیوه که مشمول مرور زمان قرار گرفت، تبدیل شد به شال دادن امروزی که مردم پاکتی را در دست بگیرند و چهار قرون هم در پاکت بگذارند و در جیب نوحه‌خوان قرار دهند. من از سال ۱۳۶۰ می‌دیدم که عده‌ای با تمام اعتقادی که داشتند، در عین تنگدستی می‌آمدند و هدیه‌ای را به من می‌دادند. من هم از این‌جا ناراحت بودم و همانگونه که در قسمت‌های قبل گفتم، کم‌کم تا سال ۱۳۶۳ کلا این شیوه شال‌دادن در مراسم را حذف کردم. البته سنت اهدای شال به نوحه‌خوان در مسجد دهدشتی، تنها در شب ۲۸ صفر هر سال، به‌عنوان هدیه صرفا معنوی و به‌نوعی تقدیر از نوحه‌خوان همچنان باقی است.
غریبزاده در ادامه به مراسم صفر در اشاره و تصریح کرد: مراسم «صفر به در» رسمی است که در آخرین شب ماه صفر انجام می‌شود. افزون بر این، در این منطقه رسمی وجود دارد به نام «مروا همه سال». در این رسم، هر شب و هر روز پس از روضه‌خوانی یا در پایان سینه‌زنی و دمام‌زنی مردم به هم می‌گویند: «مُروا همه سال» و در پاسخ می‌شنوند: «مُروای شما همه سال». این جمله نوعی تبرک و دعای پایداری، دعای زنده بودن همه ساله و شرکت در مراسم است. «مُروا» واژه‌ای فارسی است، بازمانده از کلمه پهلوی «مُرواک» به معنی فال نیک، فال خیر، خیر و خوشی. معنی دیگر «مُروا» جمع شدن است. در لهجه‌ی دشتی، دشتستان، تنگستان و حتی بوشهر کلمه «مُر» به معنی جمع و جمع کردن است. بنابراین جمله «مُروا همه سال» نوعی جمله دعایی است به این معنی که «خدا کند زنده باشید و هر سال در این مکان جمع شوید و خادم و عزادار حسین (ع) باشید».
نویسنده کتاب «میراث جلوه‌ای از تاریخ» در پایان با بیان اینکه رسوم و آیین‌های بسیار زیبا و معنوی مردم این دیار با اعتقادات عمیق مذهبی آنها پیوند خورده و در تار و پود زندگی آنها ریشه دوانده است و مردم به‌خصوص بزرگ‌ترها خاطرات زیبا، دلنشین و معنوی از اجرای آنها در یاد دارند، یادآور شد: این آیین‌های سنتی مذهبی که قدمتی به بلندای تاریخ سربلند و افتخارآمیز این خطه از کشورمان و ریشه در فرهنگ، دین و مذهب مردمان این دیار دارند، جذابیت‌ها و زیبایی‌های خاص خود را دارا هستند و به‌عنوان یک سنت اجتماعی باید در حفظ آنها تلاش شود تا به دست فراموشی سپرده نشود. اگرچه تجديد حيات فرهنگ‌هاي بومي، غير ممكن و محال است، ولی مي‌توان تا هنوز نفس گرمي از سينه دردآلود آوازخواني و آواي زندگي بخشي از پنجه‌هاي فرتوت استادي در گوشه‌اي از اين سرزمين بر مي‌خيزد، آنها را نشانه گرفت و گردآوري كرد تا اگر براي كسي از نسل امروز يا فردا، انسان و فرهنگ ايراني موضوعيتي پيدا كرد، دست‌كم سوابق فرهنگ كهن سال شفاهي اين ملت در اختيار داشته باشد. مراسم محرم و صفر ایرانی و حماسه كربلا به‌عنوان یك پدیده بزرگ سیاسی، اجتماعی و تربیتی است كه اگر این حماسه را احیاكننده اسلام بدانیم و مسوولیت پیام‌رسانی این نهضت بزرگ را برعهده بگیریم، به‌راحتی می‌توان از تحریفات گسترده در اثر تبلیغات دشمنان دین با اسلام ناب محمدی جلوگیری کرد. در نهایت، برای نهادینه‌سازی فرهنگی ابعاد مختلف آن از جمله آمادگی‌های روحی و داشتن روحیه انقلابی جوانان در دفاع مقدس به نسل آینده تلاش کرد.
