الهام بهروزی

عمارت ملک یکی از بناهای شاخص و کم‌نظیر استان بوشهر است که افزون بر معماری منحصربه‌فردش، به دلیل مالکی وطن‌دوست از ارزش والایی در نزد اهالی بوشهر برخوارد است. این عمارت از قدمتی بیش از 100 سال برخوردار است و به‌دلیل استحکام و وسعتی که دارد در دوران جنگ تحمیلی سرپناهی برای جنگ‌زده‌ها شد تا به‌طور موقت در آن مامن بگزینند اما کم‌کم این سرپناه به خانه‌ای دائم برای آن‌ها بدل شد؛ مساله‌ای که امروز به یک معضل برای اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر و سرمایه‌گذار آن بدل شده است. قطعا برای تخیله کامل این عمارت از افراد مهاجر و بی‌سرپناه و جانمایی آن‌ها در مکان دیگری نیاز به ورود دستگاه‌های نظارتی و شورای تامین استان بوشهر است.

این عمارت پس از کش و قوس‌های بسیار، سرانجام در سال 98 از طریق مزایده از سوی صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی در اختیار بخش خصوصی قرار گرفت تا پس از بازسازی و مرمت اصولی و کارشناسی‌شده، دوباره به چرخه حیات با کاربری جدید برگردد. عمارت ملک یکی از باشکوه‌ترین عمارت‌های تاریخی جنوب کشور است. فراز غلامزاده در وصف این عمارت در کتاب «معماری بوشهر (در دوره زند و قاجار)» نوشته است: «این مجموعه بزرگ، مجلل و باشکوه که از بناهای محمدمهدی ملک (ملک‌التجار بوشهر) در عصر قاجار است، در محله بهمنی قرار دارد. این بنای عظیم که از معماری بسیار زیبایی برخوردار است، به‌دست معماران ایرانی و ایتالیایی، در فضایی وسیع ساخته شده است. این بنا در ردیف ساختمان‌های میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. افزون بر این عمارت بزرگ، در اطراف آن بناهای دیگر که محل اصطبل، بانک، مهمانخانه، حمام و دفاتر ملک‌التجار بود، نیز وجود دارد. مجموعه ملک از چهار ساختمان جداگانه و چهار حیاط متصل به یکدیگر تشکیل یافته است.»

عمارت ملک در 17 آذرماه 1377 با شماره 2184 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید ولی متاسفانه با همه تلاش‌هایی که در زمینه حفظ و معرفی آن صورت گرفت اما در دوران بعد از انقلاب از سوی افراد سودجو در آن ساخت و سازهای بی‌رویه و بی‌قاعده‌ای صورت گرفت که به ساختار و ظاهر بنا آسیب جدی و مخربی وارد کرد ولی در نهایت با پیگیری‌های اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و فعالان میراث فرهنگی از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی به مدت 20 سال واگذار شد تا جلوی تخریب و نابودی آن گرفته شود و با مرمت و بازسازی دوباره روایتگر نغمه‌های شاد زندگی باشد و پذیرای مردمان تاریخ‌دوست ایران.

بخش اصلی این عمارت پس از واگذاری به بخش خصوصی از وجود افراد بی‌سرپناه تخلیه شد ولی بخش‌های جانبی آن شامل اصطبل، بانک، مهمانخانه، حمام و دفاتر ملک‌التجار همچنان در تملک خانواده‌های مهاجر و بی‌سرپناهی قرار دارد که در سال‌های جنگ در این عمارت سکونت گزیده‌اند. این مساله کار را برای سرمایه‌گذار در تکمیل مرمت این بنا دشوار کرده است.

سرمایه‌گذار و مجری طرح مرمت و بازسازی عمارت ملک در این‌باره به بامداد جنوب گفت: ما در فاز نخست مرمت و بازسازی این عمارت باشکوه با سه مشکل اساسی مواجه شدیم که اولین مشکل این بود که پی بنا در معرض رطوبت شدید قرار داشت که در اثر نگهداری نشدن صحیح پی ساختمان آسیب جدی دیده بود. دومین مشکل، وجود خانواده‌های بی‌سرپناه در این عمارت است که در جریان جنگ تحمیلی در اینجا اقامت گزیدند و سومین مشکل هم بازسازی‌های غیراصولی بود که از سوی این خانواده‌ها در عمارت صورت گرفته و به وزن بنا در حد زیادی افزوده بود.

حامد صفایی در ادامه با بیان اینکه در گام نخست بخش اصلی عمارت که در گذشته دیوان و خانه ملک‌التجار بوده است، از وجود خانواده‌های بی‌سرپناه خالی شد، افزود: مرمت این بخش با سقف‌برداری طبقات آن آغاز شد؛ چراکه در اثر روشن کردن آتش در درون عمارت قسمت زیادی از سقف در همه طبقات دوده گرفته و همچنین درگیر موریانه شده بود که ما تمام چوب‌های آسیب‌دیده و پوسیده را درآوردیم و از چوب‌های نو که خریداری شده بود، دوباره سقف را درست کردیم. البته در بخش‌هایی هم از چوب‌های سالم باقیمانده از عمارت برای سقف آن استفاده کردیم؛ ولی برداشتن سقف عمارت یکی از دشوارترین مراحل کار بود؛ چون در اثر بازسازی غیراصولی از سوی ساکنان، به وزن بنا اضافه شده بود؛ به طوری که ما فقط سه لایه آسفالت و ایزوگام برداشتیم تا توانستیم به سقف اولیه برسیم و آن را از اول طبق بافت اولیه آن بازسازی و استحکام‌بخشی کردیم.

وی همچنین به هزینه بالای تکمیل سقف عمارت اشاره و تصریح کرد: در مجموع بالغ بر یک میلیارد تومان برای خرید چوب مقاوم برای سقف عمارت هزینه شد، چون ما به‌دنبال یک کار اصولی بوده و هستیم و در مرمت آن سعی شده از همان مصالح اولیه و باکیفیت استفاده کنیم تا استحکام این بنای مقاوم حفظ شود.

صفایی با اشاره به اقداماتی که در زمینه کنترل رطوبت ساختمان صورت گرفته، بیان کرد: ما برای اینکه رطوبتی که از سطح زمین بر پی عمارت وارد می‌شد، کنترل کنیم دور تا دور ساختمان را کانال‌کشی کردیم و با کاربرد آهک در ساخت این کانال تلاش کرده‌ایم که از نفوذ رطوبت طبیعی به پی عمارت جلوگیری کنیم؛ اقدامی که در کمتر ساختمان مرمت‌شده کشور صورت گرفته است.

وی در خصوص هزینه و مراحل انجام‌شده در فاز اول مرمت این بنای مجلل تاریخی توضیح داد: در فاز اول اعتباری بالغ بر هشت و نیم میلیاردتومان در زمینه استحکام‌سازی پی، دیوار و سقف‌های عمارت هزینه شده است. این در حالی بود که در قراردادی که با صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی منعقد شد، پیش بینی شده بود که مرمت و بازسازی بنا با چهار و نیم میلیارد تومان انجام ‌شود اما به دلیل تورم و گرانی مصالح متاسفانه تا این لحظه ما دو برابر این مبلغ هزینه کرده‌ایم. البته این فاز عمده کار مرمت را در برمی‌گرفت و بسیار حساس و دشوار بود. الحمدلله مرمت بنا تا این لحظه 65 درصد رشد فیزیکی داشته است و برای 35 درصد باقیمانده هم با وسواس و دقت نظر پیش خواهیم رفت.

این سرمایه‌گذار در ادامه با بیان اینکه طبق قراردادی که بین ما و صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی منعقد شد، این عمارت به مدت 20 سال با کاربری بوتیک- هتل در اختیار ما قرار گرفته است، گفت: از این رو، این عمارت در دو فاز پذیرایی و اقامتی فعالیت خودش را پس از پایان مرمت و بازسازی آغاز می‌کند.

وی در خصوص دشواری‌های مرمت عمارت‌های تاریخی و مجللی مثل عمارت ملک تصریح کرد: در این پروژه، دو مشکل کار مرمت را کند کرد؛ یکی کنترل رطوبتی که تمام پی عمارت را گرفته بود و دیگری رفع کج‌شدن دیوارهای باربر عمارت در قسمت پشت آن بود که به‌دلیل اضافه شدن وزن بنا در اثر بازسازی‌های غیراصولی اتفاق افتاده بود که این مشکل با بازسازی و سبک‌سازی سقف ساختمان برطرف شد.

صفایی همچنین به وجود دو چالش در مرمت این عمارت اشاره و تصریح کرد: یکی از چالش‌ها این است که در فصل گرما به شدت با کمبود نیروی اجرایی مواجه می‌شویم و دیگر اینکه از نظر مالی نیاز به همراهی و همکاری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان داریم که از محل تبصره 18، تسهیلاتی را برای تکمیل مرمت و بهره‌برداری از عمارت ملک به ما اختصاص بدهند؛ چون این پروژه برای تکمیل در مجموع به اعتباری بالغ بر 12 میلیاردتومان نیاز دارد.

سرمایه‌گذار و مجری طرح مرمت و بازسازی عمارت ملک با تاکید بر اینکه با وجود وضعیت بغرنجی که کرونا در پنج موج خود بر کشور حاکم کرد و با وجود تورم و گرانی‌های روزافزون، ما یک روز هم پروسه مرمت عمارت ملک را متوقف نکردیم، افزود: متاسفانه در حال حاضر برای مرمت دیوار سمت چپ عمارت به‌دلیل اسکان یکی از خانواده‌های مهاجر در این قسمت، با مشکل مواجه شده‌ایم که امیدواریم با همکاری مسوولان امر بتوانیم این مرحله را هم به خوبی و بدون مزاحمت به پایان برسانیم. خوشبختانه بخیه یا وصله کردن نمای بیرونی عمارت که بر اثر کهولت سن ساختمان، حوادث طبیعی و رطوبت آسیب دیده بود، به پایان رسیده است و به‌زودی مراحل پایانی نما هم انجام می‌شود.

صفایی با اشاره به اهمیت و حفظ هویت تاریخی بنا تاکید کرد: هویت‌سازی و نمایش هویت و عظمت تاریخی عمارت در 20 درصد پایانی مرحله مرمت مدنظر قرار می‌گیرد. در این مرحله معمار و ایده‌پرداز پروژه بایستی زندگی و تاریخ عمارت را با المان‌های بستری روایت کند؛ به‌طوری که وقتی ببیننده وارد عمارت می‌شود، هویت این بنا در مقابل دیدگانش مجسم شود.

این سرمایه‌گذار در پایان یادآور شد: به‌دلیل اینکه رسالت ما این است که تاریخ این بنای باشکوه را روایت کنیم، تمام اسناد و کتب مربوط به عمارت ملک را جمع‌آوری و مستندنگاری کردیم تا در نهایت در مرحله معرفی هویت تاریخی آن، بخش بخش سرگذشت آن را برای مردم و بینندگان به نمایش بگذاریم. بی‌شک حفظ و شناسایی هویت این عمارت در اولویت ما قرار دارد، از این‌رو، تمام بخش‌های آن طبق بافت اولیه آن و بر اساس تصاویر به‌دست آمده دارد بازسازی و مرمت می‌شود. امیدواریم اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در مراحل پایانی مرمت این عمارت باشکوه همکاری لازم را با ما داشته باشند تا بهره‌برداری از این پروژه تسریع شود.

در پایان یان گزارش یادآوری می‌شود که تکمیل مجموعه ملک در گروی عزم جدی مسوولان استانی برای تخلیه و ساماندهی بی‌سرپناهان ساکن در این مجموعه است که این مهم به تنهایی از عهده اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر و همچنین سرمایه‌گذار آن برنمی‌آید و ورود استاندار و شورای تامین استان به این فضیه ضروری است تا با کمترین تنش و با تدبیر این معضل سی و اندی ساله برطرف شود.