الهام بهروزی
گرانی، فقر، تورم، نبود آموزش لازم و ضعف در فرهنگ‌سازی مهم‌ترین عواملی هستند که موجب شیوع چشمگیر آسیب‌های اجتماعی در جامعه امروز ایران شده است. بدیهی است این جامعه در حال گذر از سنت به مدرنیته با خلأهایی به‌یکباره مواجه شده که برای رفع آنها بایستی بسترسازی و فرهنگ‌سازی شود. بی‌شک سینما یکی از فرصت‌های مستعدی است که می‌تواند در حوزه فرهنگ‌سازی و نمایش خشونت‌ها و آسیب‌های مغفول مانده از دید مسوولان موثر ظاهر شود.
به عبارتی، کارگردانان سینما با پرداختن به آسیب‌های اجتماعی با نگاهی جامعه‌شناختی، زوایای پنهان جرائم و انگیزه‌ها و زیست مجرمان را به جامعه امروز می‌شناسانند و این مساله نه تنها به روشنگری و آگاهی‌بخشی مخاطب امروز منجر می‌شود؛ بلکه دورنمایی از فضاهای اجتماعی که جرم‌خیز هستند، ارائه می‌کنند که کلیدهای خوبی برای متولیان امر برای واکاوی آسیب‌ها و منشأ آنها به شمار می‌رود. از همین روی است که امروز پرداختن به آسیب‌های اجتماعی در آثار هنری و سینمایی از سوی دولت سیزدهم همواره به هنرمندان توصیه می‌شود. هرچند در این زمینه پیش از این، فیلم‌ها و آثار متعددی تولید و منتشر شده؛ ولی معمولا برخی از این آثار در نمایش عمق آسیب‌ها یا دچار اغماض شده‌اند یا به ورطه سیاه‌نمایی افتاده‌اند از این رو، کمتر توانسته‌اند به نتیجه تاثیرگذار دست بیابند.
البته ناگفته نماند که در سال‌های اخیر برخی از سینماگران کارهایی را با موضوعات و آسیب‌های اجتماعی روی پرده سینما اکران کرده‌اند که نه تنها نگاه سینمادوستان را به سمت خود جذب کرده‌اند، بلکه مورد خوشایند روانشناسان و جامعه‌شناسان هم واقع شده‌اند. فیلم سینمایی «صحنه‌زنی» به کارگردانی علی صمدی یکی از آثاری است با نگاهی جزئی‌نگرانه‌ای به یک آسیب‌اجتماعی پرداخته که کمتر کسی به آن پرداخته بود.
این فیلم بعد از «بی‌نامی» دومین فیلمی است که صمدی کارگردانی کرده است. صمدی سرگذشت سه مرد را روایت می‌کند که یک شبکه خلاف را اداره می‌کنند و کارشان این است که صحنه‌های جعلی تصادف را بسازند تا از بیمه پول بگیرند. همین خلاصه قصه کوتاه از صحنه‌زنی بیننده را با داستانی جدید و کمتر روایت شده در سینمای ایران مواجه می‌کند. علی صمدی بر اساس تحقیقاتی که از روزنامه‌ها، اداره‌های بیمه و دیگر ارگان‌ها داشته، تلاش کرده تا این سوژه عجیب و تجارت پرسودی را که در جامعه جریان دارد، در قالب فیلمی اجتماعی و قصه‌گو روایت کند.
در فیلم «صحنه‌زنی» مهتاب کرامتی، بهرام افشاری، پیام احمدینیا، لیندا کیانی، محمد نادری، فرزانه سهیلی، سیامک ادیب، غزاله جزایری و مجید صالحی، با حضور حمیدرضا نعیمی، امید روحانی و آتش تقی‌پور به ایفای نقش پرداخته است.
یک منتقد سینما در خصوص این اثر می‌گوید: صحنه‌زنی با فضایی کاملا متفاوت و البته سوژه‌های کنجکاوی‌برانگیز؛ سوژه‌هایی که حتی در حد حرف یا روی کاغذ هم به حد کافی تلخ و گزنده است چه برسد به اینکه در پایان فیلم به واقعیت داشتن چنین اتفاقاتی اشاره می‌شود. علیرضا صمدی در صحنه‌زنی به سراغ دار و دسته‌ای رفته که یکی از راه‌های کسب درآمدشان صحنه‌سازی برای تصادف‌های جعلی و گرفتن خسارت و دیه است. هر چقدر فضای فیلم بی‌نامی آرام بود، صحنه‌زنی در نقطه مقابل آن قرار گرفته و با وجود تلاش کارگردان برای پرهیز از نمایش اغراق‌آمیز خشونت و ترسیم تصویری نزدیک به واقعیت، باز هم حجم خشونت فیلم (در تناسب با سوژه) بالاست. فیلمساز به سراغ داستانی رفته که ریشه در آسیب‌های اجتماعی دارد، داستانی که می‌شد با فیلمنامه‌ای دقیق‌تر (و البته بهتر) و پرهیز از کلیشه‌هایی که در فیلم از آنها استفاده شده، بالاتر از جایگاه فعلی قرار گیرد.
فرناز خزاعی با بیان اینکه فیلمساز در معرفی سوژه و نمایش قدم به قدم روند ایجاد صحنه‌های جعلی تصادف به نسبت خوب عمل کرده و مخاطب را در جریان کامل جزئیات اتفاق تکان‌دهنده‌ای که ریشه در واقعیت دارد، قرار می‌دهد، تصریح کرد: سعی شده در میان جمع سه نفره باند خلافکار با شوخی‌ها و لودگی‌های مستر (پیام احمدینیا)، در ظاهر منعطف بودن و واسطه‌گری‌های سبزواری (مجید صالحی) و سرسختی و سنگی بودن ظاهر و رفتار اسد (بهرام افشاری) تعادلی برقرار شود؛ اما نتیجه نهایی منسجم از کار درنیامده و رو شدن دست یکی از این سه نفر در پایان فیلم آنقدر که باید تاثیرگذار یا حتی غافلگیرکننده نیست. فیلم به سبک برخی فیلم‌های چند سال اخیر، به یک پایان محدود نمی‌شود و در چند دقیقه پایانی میتوان چند سکانس را به عنوان سکانس پایانی در نظر گرفت.
وی در پایان یادآور شد: صحنه‌زنی فیلم تلخی است که تلاش می‌کند از سرنوشت آدم‌هایی بگوید که نتیجه شرایط نامساعدی هستند که در آن رشد‌یافته و زندگی کرده‌اند و البته در نقطه مقابل همین نگاه، اصرار بر به دنیا آمدن نوزادی دارد که به‌دلیل فقر و شرایط نامناسب زندگی مادرش ممکن است در نهایت آینده‌ای بهتر از شرایط فعلی آدم‌های فیلم در انتظارش نباشد.
یک روانشناس اجتماعی هم در وصف این فیلم به ایسنا گفت: فیلم «صحنه‌زنی» به‌صورت واقع‌بینانه و واقع‌گرایانه مخاطب را با پدیده‌ای به نام صحنه‌زنی آشنا می‌کند که تا به حال با آن آشنا نبوده است. اینکه فیلم‌هایی که به انواع آسیب‌های اجتماعی می‌پردازند به چند دلیل از اهمیت زیادی برخوردار هستند؛ دلیل اول آن است که این فیلم‌ها زبان‌گویای مردم هستند، از این منظر که بخش زیادی از جامعه در بخش‌های مختلف زندگی با انواع آسیب‌های اجتماعی روبه‌رو می‌شوند و وقتی آن را در قالب فیلم می‌بینند، یک نوع همذات‌پنداری با فیلم می‌کنند و می‌توانند درک بهتری از انواع آسیب‌ها داشته باشند.
به گفته علیرضا شریفی‌یزدی، دومین دلیل برای توجه به فیلم‌هایی که به آسیب‌های اجتماعی می‌پردازند، این است که گاهی برخی از آسیب‌ها به دلیل آنکه گسترش پیدا نکرده‌اند، ممکن است از چشم طبقات متوسط جامعه یا مسوولان دور بمانند و مورد توجه قرار نگیرند و پس از رشد و همه‌گیری آن تازه به یاد می‌آورند که این آسیب در جامعه وجود دارد؛ اما آثاری که پیشاپیش به استقبال برخی از آسیب‌های اجتماعی می‌روند و تلاش می‌کنند آن را از طریق هنر علنی و نمایان کنند، باعث می‌شوند ذهن سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و کسانی که در این حوزه کار می‌کنند فعال شود تا قبل از آنکه یک آسیب جنبه همگانی پیدا کند، برای آن فکر و کاری کنند.
وی درباره دلیل سوم لزوم توجه به فیلم‌هایی با موضوع آسیب‌های اجتماعی توضیح داد: برخی مواقع یک‌سری کلیشه‌ها مانند اعتیاد و طلاق درباره آسیب‌های اجتماعی به ذهن فیلمسازان می‌آید و تنها روی آن مانور می‌دهند در حالی که آسیب‌های دیگری که اهمیت زیادی دارند، می‌تواند در اطراف ما وجود داشته باشد که حتی بخشی از مردم وقتی درباره آن می‌شنوند، باور نکنند که چنین آسیبی در جامعه یافت می‌شود.
شریفی‌یزدی درباره ویژگی‌های فیلم «صحنه‌زنی» که به یک آسیب اجتماعی پرداخته است، تصریح کرد: این فیلم سینمایی به آسیب اجتماعی می‌پردازد که برای بخش بزرگی از جامعه ناشناخته و مغفول مانده است و می‌تواند ذهنیت مسوولان، سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و آسیب‌شناسان را نسبت به یک پدیده بسیار مهم اما پنهان آگاه، روشن و تیز کند.
این مشاور و روانشناس با اشاره به اینکه از نظر من توانمندی و قدرت ریسک‌پذیری فیلمساز یعنی علیرضا صمدی برای انتخاب موضوع صحنه‌زنی، سرمایه‌گذاری و گذاشتن وقت و انرژی برای آن فوق‌العاده ارزشمند است، گفت: «صحنه‌زنی» در کنار بحث اصلی یعنی صحنه‌زنی که یک شغل محسوب می‌شود و قصه شخصیت «اسد» با مشکلاتی در زندگی خود دارد، حوزه‌های دیگری را نیز وارد قصه اما نیمه‌کاره رها کرده است. از نظر من این مساله یکی از نقاط ضعف فیلم است؛ اما باید بگویم «صحنه‌زنی» در انتقال پیام خود به مخاطب بدون افتادن در کلیشه آسیب‌های متداول موفق عمل کرده است.
به گفته وی، البته برخی از مخاطبان معتقدند این فیلم سیاه‌نمایی می‌کند؛ اما اعتقاد من این است آسیبی که در فیلم به آن اشاره می‌شود، بسیار عمیق‌تر از آن چیزی است که در فیلم پیش چشم مخاطب است و در حقیقت «صحنه‌زنی» تلاش کرده است یک مقداری این آسیب را تعدیل کند، همچنین برخی معتقدند صحنه‌های خشن در این فیلم زیاد است؛ اما صحنه‌های خشنی که در عالم بیرون وجود دارد، سنگین‌تر و دهشتناک‌تر از چیزی است که ما روی پرده سینما شاهد آن هستیم.
شریفی‌یزدی با بیان اینکه به‌جز نیروی انتظامی و یا کسانی که در حوزه بیمه و دستگاه قضا کار می‌کنند، اکثریت مردم با پدیده صحنه‌زنی آشنایی ندارند، افزود: آثاری مانند «صحنه‌زنی» می‌توانند مردم را با این آسیب اجتماعی آشنا و در مساله پیشگیری و ریشه‌یابی عمیق آن کمک کنند.
به گفته وی، «صحنه‌زنی» به خوبی به این مساله که چگونه ارزش‌های انسانی برای تامین حداقل نیازهای یک فرد زیر سوال می‌رود و انسان حاضر می‌شود خود را ناقص و دچار مشکل کند تا پول اندکی را به دست آورد، پرداخته است.
این مشاور با اشاره به نکته‌ای که فیلم بدان کمتر توجه کرده است، تصریح کرد: فیلم تنها یک خط را دنبال می‌کند و آن صحنه‌زنی است که مخاطبش در نهایت بیمه می‌شود، در حالی که بخش زیادی از صحنه‌زنی‌ها مستقیم بین فرد و راننده رخ می‌دهد و به بیمه، پرونده‌سازی، کلانتری و دادگاه نمی‌رسد اگر به این نکته توجه می‌شد قطعا با اثر کاملتری روبه‌رو بودیم.
شریفی‌یزدی با تاکید بر این نکته که «صحنه‌زنی» به صورت واقع‌بینانه و واقع‌گرایانه حق مطلب را ادا کرده است، گفت: این فیلم مخاطب را با پدیده‌ای آشنا می‌کند که تا به حال با آن آشنا نبوده است حتی تصور می‌کند این اتفاق تنها در فیلم رخ می‌دهد و باور ندارد صحنه‌زنی در جامعه و زیر پوست شهر در جریان است درحالی که «صحنه‌زنی» تماشاگر را به این باور می‌رساند و او را به فکر فرو می‌برد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: نقش‌آفرینی خوب بازیگر این فیلم به ویژه کاراکتر «اسد» که به لحاظ فنی و هنری پیامش را بسیار خوب منتقل کند، یکی از نقاط قوت فیلم است.
یادآوری می‌شود، «صحنه زنی» که برای اولین بار در سی و هشتمین جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد و سیمرغ نقره‌ای بهترین فیلم را دریافت کرد، برای نخستین‌بار به سراغ روایتی ناگفته از معضلی اجتماعی و نمایش لایه‌های پنهان آن در زیر پوست شهر رفته است.
