الهام بهروزی

بیرمی یکی از کوهستان‌های بکر، پر موهبت و کم‌نظیر استان بوشهر است که به دلیل برخورداری از چشمه‌های آب شیرین و سنگ‌های معدنی و همچنین اهمیت و نقشی که در زیست جانوران بومی و پرندگان و در مجموع حیات وحش این منطقه دارد، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده استان بوشهر شناخته می‌شود.

هر چند در دولت تدبیر و امید، با اتخاذ برخی از تصمیمات اشتباه و سلیقه‌ای و مبتنی بر رانت مدیران وقت استان، زندگی این منطقه بکر و حیات وحش و هستی چشمه‌های آب آن در تنگ شیرینه به خطر افتاد؛ اما خوشبختانه با تشکیل پویش نجات بیرمی به همت فعالان و دوستداران واقعی محیط زیست دست افراد خاطی و سودجو و همچنین معدن غیرمجاز مرمریت با همکاری اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر و رسانه‌های مطالبه‌گر بومی از این سفره پرنعمت خدادادی کوتاه شد؛ ولی در این میان، به‌دنبال نشانه‌هایی، متولیان پویش نجات بیرمی به رد پای مردمانی از تاریخ در این منطقه بکر شک کردند و در این دو سال تمام اهتمام خود را به کار بستند تا سرنخ‌هایی برای پاسخ دادن به حدسیات و گمان‌های خود بیابند.

هر کدام از آن‌ها بر اساس تخصص و دانشی که داشتند در کوهستان بیرمی کاوش و جست‌وجوی خود را آغاز کردند تا اینکه کم‌کم با نشانه‌هایی دال بر وجود حیات انسانی و سازه‌های شهرنشینی دوران باستان در این کوهستان روبه‌رو شدند که البته این یافته‌ها اکنون نیاز به حفاری‌های باستان‌شناسی و رمزگذاری دارد تا به‌شکل اصولی و علمی وجود تمدن باستانی در این منطقه خوش آب و هوا بر همگان ثابت و معلوم شود.

در این زمینه رئیس اتحادیه ستاره‌شناسی معلمان ایران و سخنگوی پویش نجات بیرمی به بامداد جنوب گفت: نزدیک به دو سال برای کاوش‌های بخش‌های این شهر وقت گذاشتیم. با توجه به تخصصی که در حوزه زمین‌شناسی داشتم در کل منطقه بیرمی به کاوش و جست‌وجو پرداختیم و یافته‌های جالبب را به دست آورده‌ایم. تیمی که تشکیل شد، تیم کاملی بود البته در این زمینه از باستان‌شناسان کشوری با تهیه عکس و فیلم از یافته‌های‌مان مشاوره‌ها و کمک‌های زیادی گرفتیم. خوشبختانه امروز با بقایای شهری در منطقه حفاظت‌شده بیرمی مواجه شده‌ایم که نیاز به کاوش‌های بیشتری برای کشف آن داریم.

حسن باغبانی با تاکید بر اینکه کوه بیرمی، کوهی بی‌نظیر، زیبا و استوار در شرق شهر خورموج (مرکز شهرستان دشتی) و غرب خاییر (بخشی از شهرستان تنگستان) است، افزود: این کوه، دارای محیطی امن برای زیست گونه‌های فراوانی از حیات وحش است. همچنین چشمه‌ها، آبگیرهای طبیعی و منابع آب زیرزمینی آن تامین‌کننده آب شرب انسان‌ها و تمامی زیستمندان و تامین‌کننده آب مورد نیاز کشاورزی مردم بوده و هست.

وی با اشاره به اینکه از آنجایی که همه تمدن‌های بشر در کنار رودخانه‌ها و منابع آب شکل گرفته‌اند، تصور می‌شود چشمه‌ساران این ناحیه که مهم‌ترین آبخوان شیرین منطقه را شکل داده‌است، نیز خاستگاه تمدن و زیستگاه انسان‌ها در قرون گذشته باشد، تصریح کرد: اما خبر خوب آنکه نتیجه، تحقیق و پژوهش چندساله پویشگران بیرمی در این منطقه، این گمان به واقعیت پیوست و بقایایی از تمدن و شهری باستانی در حاشیه غربی بیرمی کشف شد. در محدوده‌ای بیش از ۲۰۰ هکتار آثار و بقایای این شهر پیدا شده‌است.

باغبانی با اشاره به محله بقایای این شهر کشف‌شده، خاطرنشان کرد: نکته جالب توجه در مورد این شهر باستانی این است که بنیان‌گذاران این تمدن، تنگه شیرینه را انتخاب کرده بوده‌اند، منطقه‌ای بسیار امن که از چهار طرف از سوی صخره‌های عظیم بیرمی محافظت می‌شده و تنها دو راه دسترسی به آن وجود داشته است، یکی از سمت غرب در بستر دره با عرض 10 متر و دیگری در بخش جنوب شرقی؛ یعنی سمت تنگه «بردسوراخ» به عرض 500 متر .

به گفته وی، با وجود چند هزار هکتار وسعت تنگه شیرینه که فرصت طلایی برای دامپروری و کشاورزی بوده است؛ اما موقعیت بسیار خاص این تنگه امنیت کامل را برقرار می‌ساخته است. طوری که اگر سال‌ها این شهر در محاصره قرار می‌گرفت، هرگز مشکلی برای ساکنان آن ایجاد نمی‌شده‌است.

رئیس اتحادیه ستاره‌شناسی معلمان ایران با تاکید بر اینکه برای محافظت از این شهر باستانی در دو راه ورودی آن، نیز استحکاماتی نفوذناپذیر ساخته شده‌‌بود، افزود: در سمت غرب یعنی دره، دژی مستحکم همراه با آبراهه ساخته شده‌بوده که در هنگام سیلاب آب عبور می‌کرده و هنگام دفاع هم قابل بستن بوده‌است، همچنین در بخش جنوب شرقی که استحکامات طبیعی به‌شکل ضعیف وجود داشته است، برای کامل‌کردن آن دیوار و باروی عظیم قرار داشته‌است که به‌طور کامل شهر را محافظت می‌کرده است، تاکنون بخش‌هایی از این دیوار و باروی عظیم که شهر را محافظت می‌کرده شناسایی شده‌است، جالب است با وجود قدمت چندهزار ساله که بخش اعظم دیوار و بارو را به تلی از سنگ تبديل کرده‌است، هنوز بخش‌های از دیوار سالم و قابل مشاهده‌است.

باغبانی با بیان اینکه همچنین مکان صدها بنا در شهر شناسایی ‌شده است که در انتظار حفاری از سوی تیم تخصصی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر هستند، گفت: اما یکی از بناهای عظیم شهر که نشانگر اهمیت و عظمت این شهر و تمدن است، ارگ حکمرانی است که مساحتی چندهزار متر مربعی را به‌خود اختصاص داده است، این ارگ حکومتی بر صخره‌ای بلند و نفوذناپذیر قرار دارد که برای رسیدن به آن باید سختی صعود به یکی از صخره‌های بیرمی را به‌جان خرید، بخش‌های شرقی ارگ طی هزاران سال در اثر فرسایش و زمین‌لرزه‌های متعدد، فروریخته است؛ اما بخش‌های از آن همچنان استوار باقی مانده‌است، در بخش بیرونی شهر معدن سنگ گچ و چندین کوره گچ‌پزی و در بخش داخلی شمال شهر معدن سنگ آهن کشف شده‌است.

سخنگوی پویش نجات بیرمی در پایان با اشاره به اینکه اما یک نکته تاریخی این‌جا وجود دارد، تصریح کرد: اینکه ما به‌عنوان بخشی از مردم دشتی صدها روز برای محافظت از بیرمی و تنگه شیرینه با گرو گذاشتن همه هست و نیستمان ماندیم، شیرینه را حفظ کردیم و خدا هم مزد ما را با هدیه کردن یک شهر باستانی عظیم داد، ما کارمان را خوب انجام دادیم، شما مردم دشتی، شما نمایندگان دشتی، شما مسوولان دشتی هرچه را که ما تا امروز حفظ کرده‌ایم و به‌دست آورده‌ایم با همه وجود تقدیمتان می‌کنیم، تمنا می‌شود قدرش را بدانید و آن را گرامی بشمارید و حفظش کنید.

در پایان این گزارش یادآوری می‌شود که شهر مذکور روبه‌رو آتشکده مند واقع شده است که برای کشف بیشتر از سرگذشت و تاریخ آن بایستی تیم‌های تخصصی و باستان‌شناسی به این منطقه اعزام شوند تا بتوان با حفاری‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی هویت دقیق این شهر باستانی آشکار شود.

بدیهی است آتشکده کوه مند که در نزدیکی این محوطه باستانی قرار دارد، مربوط به دوره اواخر اشکانیان و اوایل دوره ساسانیان است و در ۳۰ کیلومتری خورموج، روستای وراوی واقع شده است. این آتشکده در دل کوه مند تراشیده شده و دارای تالاری مربع شکل است که در وسط آن آتشدان مدوری قرار گرفته است. نمای خارجی فعلی آتشکده عبارت است از: یک مدخل با سقف قوسی و دو مدخل مستدیر القاعده و 10 حفره به شکل مدخل‌‌های طرفین سکوی شاه‌نشین مدخل اصلی و با اندازه‌های متفاوت که به‌عنوان پنجره و نورگیرهای رواق‌های اصلی آتشکده استفاده می‌شده‌اند.

آتشکده از سه طبقه میانی یا اصلی، تحتانی و فوقانی تشکیل شده‌ است که با هم ارتباط داشته و در عین ارتباط، نوع ساختمان هر یک با دیگری متفاوت بوده که گویا از هر یک از طبقات برای منظور خاصی استفاده می‌شده‌ است. با توجه به وجود آثار آب‌انبار و بقایای درختانی از فاصله ۲۰۰ متری پای کوه احتمال می‌رود در جلوی آتشکده میدانی وجود داشته است و برای جلوگیری از نفوذ سیلاب‌های شدید در اطراف تپه، بندهای زیادی از سنگ و گچ ساخته بوده‌اند. بیش از نیم‌قرن پیش در جانب شمالی آتشکده و پشت کوه نیز آثار حفره‌‌ها و شاه‌نشین و درختانی وجود داشته‌ است و از آنجا راهی به آتشکده منتهی می‌شده‌ است که به مرور زمان بر اثر ریزش کوه آن آثار از بین رفته‌اند. یادآوری می‌شود که آتشکده کوه مند ۲۷ تیرماه ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۹۵ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. طبیعتا وجود این آتشکده در کوهستان بیرمی می‌تواند نشانه‌ای قوی برای وجود زندگی شهرنشینی در این کوهستان در دوران باستان باشد. حال باید دید که اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر برای شناسایی هویت این شهر کشف‌شده چه اقدام موثری را صورت می‌دهد.