الهام بهروزی

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که امسال قرار است به‌شکل متفاوتی از 21 اردیبهشت فعالیت خود را در مصلای تهران آغاز کند، موجب برانگیختن واکنش‌ها و اعتراضاتی شده است. البته برخی با حمایت از این رویداد بزرگ فرهنگی معتقدند که این نمایشگاه می‌تواند بخشی از ضرر ناشران را در دو سالی که کرونا بر جهان حاکم شده است، جبران کند؛ اما در مقابل برخی از ناشران و کتابفروشان بر این باور هستند که نمایشگاه بین‌المللی کتاب به‌دلیل اینکه صرفا یک نمایشگاه نیست، بلکه یک فروشگاه 10 یا 11 روزه است که از استاندارهای جهانی یک نمایشگاه کتاب به‌دور است و به جای اینکه حمایت‌کننده کتابفروشی‌ها باشد، به عاملی تهدیدزا برای آن‌ها بدل شده است.

در این میان برخی از کارشناسان حوزه کتاب بر این عقیده هستند که بعد «فروشگاهی» نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، همواره بر بعد «نمایشگاهی»اش چربیده و این مساله، 32 سال است که این رویداد را از رسیدن به استانداردهای نمایشگاهی بازداشته ‌است. حال یکی از اصلی‌ترین نقدهایی که در سی‌وسه‌ سال گذشته متوجه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده، فروشگاهی بودن آن است. حالا اگر بخواهیم بخش فروش را با کمترین خسارت و نگرانی، از نمایشگاه سی‌وچندساله کتاب تهران حذف کنیم، بهترین گزینه انتقال آن به فضای مجازی است. طبیعتا مردم می‌توانند خریدهای خود را از طریق نمایشگاه مجازی انجام دهند و نمایشگاه فیزیکی، مانند همه نمایشگاه‌های حرفه‌ای در جهان، به فضایی تخصصی برای کارشناسان و دست‌اندرکاران، تعاملات، قراردادها و مسائل صنفی تبدیل شود. با این شرایط، دیگر شاهد آن حجم از ترافیک مشتریان و آن حجم از تیراژ‌ها و محموله‌های کتابی در غرفه‌ها نخواهیم بود و غرفه‌داران، با چیدمان تنها یک نسخه از کتا‌ب‌های تازه منتشر شده خود، به‌جای اینکه وقت خود را صرف فروش و کارت کشیدن و صدور فاکتور بکنند، می‌توانند به تعامل بیشتر با مخاطبان و همکاران خود امیدوار باشند؛ البته اگر در آن میان، کسی هم خواهان کتابی شد، امکان ثبت سفارش به‌شکل آنلاین هم وجود خواهد داشت.

از این رو، متولیان امر با توجه به شرایط کرونایی و همچنین به‌منظور نزدیک شدن به نمایشگاه استاندارد، سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را در این دوره که از 21 اردیبهشت‌ماه 1401 کار خود را آغاز می‌کند، با مدل جدیدی برگزار می‌کنند. بنابراین این دوره امسال هم به صورت فیزیکی و هم به‌صورت مجازی برگزار خواهد شد که این نوع برگزاری شاید نوعی آزمون و خطا برای خارج شدن از بعد فروشگاهی باشد. طبیعتا برگزاری «مطلقا» نمایشگاهی این رویداد و انتقال بخش فروش به نسخه مجازی، می‌تواند گامی ارزشمند در مسیر اصلاح ساختاری بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور و ارتقای آن در سطح بین‌المللی باشد. بی‌شک این تصمیم می‌تواند با کنترل جمعیت بازدیدکنندگان که عمدتا مخاطبان یا کاربران تخصصی صنعت نشر خواهند بود، در رعایت پروتکل‌های بهداشتی و جلب نظر ستاد مقابله با کرونا، موثر واقع شود.

در میان اما برخی از ناشران همچنان به برگزاری نمایشگاه بین‌المللی بدبین هستند و بر این باورند که این نمایشگاه نیست بلکه یک فروشگاه است که به شاکله کتابفروشی‌ها به‌ویژه در دورانی که همچنان با بحران کرونا دست به گریبان هستیم، آسیب جدی وارد می‌کند. نشر «چهل کلاغ» یکی از این ناشران است که امسال در نمایشگاه بین‌المللی ثبت نام نکرده، چون آن را تهدیدی بای کتابفروشی‌ها می‌داند.

مدیر نشر «چهل‌کلاغ» درباره این تصمیم خود به ایسنا گفت: نمایشگاه کتاب بدسلیقگی عجیب و غریبی است؛ کجای دنیا نمایشگاه کتاب برگزار می‌کنند و در آن کتاب می‌فروشند؟

محمد حسینی در ادامه با بیان اینکه این ماجرا خیلی پردامنه و تکراری شده و نه من و نه هیچ آدم دیگری نمی‌تواند هیچ حرف جدیدی بزند، افزود: هم برگزارکنندگان نمایشگاه، هم ناشران شرکت‌کننده، هم کتابفروشان و هم مخاطب و مردم سال‌هاست این را می‌دانند. اصلا حرف تازه‌ای وجود ندارد و برگزارکنندگان نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌ مجازی و شرکت‌کنندگان آن‌ها همه می‌دانند حاصل این کار تخریب و نابودی کتابفروشی‌های سراسر کشور است. فکر می‌کنم اگر از مسوولان برگزاری نمایشگاه هم سوال شود، حاصل نمایشگاه چیست؟ همین جواب را می‌دهند؛ زیرا سال‌های سال‌ است که این را می‌دانیم و بارها و بارها و بارها راجع‌به آن حرف زده شده است.

به عقیده وی، یکی از مهم‌ترین مشکلات کتاب ایران، نبود ویترین کتاب است. آمار دقیقی ندارم و احتمالا آمارش در اختیار مسوولان قرار دارد؛ اما اگر تعداد ناشران ما ۱۵ هزارتا باشد، آمار کتابفروشی‌های سطح کشور یک‌پنجم این‌ عدد هم نیست؛ این یعنی ما ویترین کتاب نداریم و از جمله دلایل نابودی ویترین‌های کتاب همین نمایشگاه‌ها هستند؛ زیرا بر فروش این مجموعه تأثیر مستقیم دارند. بازار کتاب ایران بازار ضعیفی است و تاب هیچ ‌نوع بدسلیقگی‌ و رفتارهای اشتباه و مدیریت اشتباه را ندارد. بنابراین در نمایشگاه کتاب آدم‌ها باید بیایند و در محیط آرام و سالم که امکان گفت‌وگو وجود دارد، کتاب‌ها را ببینند و بعد بروند کتاب‌ها را از نزدیک‌ترین کتابفروشی به خانه‌شان بخرند و این معنای نمایشگاه است.

حسینی با تاکید بر اینکه ما نمایشگاه کتاب نداریم و فقط یک فروشگاه کتاب داریم، خاطرنشان کرد: نمایشگاه کتاب عین این است که نفت بر سر کتابفروشی‌ها بریزی و آن‌ها را آتش بزنی، زیرا بودجه اندکی را که یک خانواده‌ برای خرید کتاب تعریف کرده، به نمایشگاه می‌برد و تا دو سه ماه در کتابفروشی پیدایش نمی‌شود. کتابفروشان مگر چیزی جز کتاب ناشران را می‌فروشند؟ نمی‌دانم این همکاری و همیاری کردن برگزارکننده‌ها و شرکت‌کننده‌ها برای نابودی کتابفروشی‌ها چه معنایی دارد و چرا دارند این کار را می‌کنند؟ سال‌هاست این کار را انجام می‌دهند و حرف تازه‌ای ندارم. هر آدمی که در حوزه کتاب باشد و انصاف داشته باشد، بر این حرف من صحه خواهد گذاشت؛ می‌خواهد مسوول خانه کتاب باشد یا ناشر باتجربه و باسابقه. این عین واقعیت است که دارد اتفاق می‌افتد.

این فعال فرهنگی درباره اینکه مسوولان گفته‌هایی مبنی بر حمایت جدی از کتابفروشان نیز طرح می‌کنند، بیان کرد: نیازی به حمایت نیست؛ تجربه‌ در طول‌ سال‌ها به ما ثابت کرده است که هرگاه پای حمایت وسط می‌آید، پیش پیش باید نشست و گریه کرد. نیازی به حمایت نیست؛ بلکه باید اجازه دهند جریان سالم اتفاق بیفتد. جریان سالم هم این است که نمایشگاهی وجود داشته باشد که کتاب نمایش می‌دهد و هر ناشری کارنامه خود را در ویترین می‌گذارد نه اینکه کارنامه‌اش را بیاورد تا مردم از آن‌ها بخرند، کتاب را باید از کتابفروشی خرید و مخاطب باید بیاید کتاب‌ها را ببیند، انتخاب کند و با نویسنده و مترجم و ناشر مجال گفت‌وگو و تعامل داشته باشد و بعد برود در خانه‌اش و از نزدیک‌ترین کتاب‌فروشی در هر جای این کشور که باشد، کتاب را بخرد.

وی ادامه داد: خجالت‌آور است که فردی از دانشگاه زاهدان و دانشگاه بوشهر و دانشگاه کرمان می‌آید و از نمایشگاه کتاب می‌خرد؛ اما در همان زاهدان و بوشهر و کرمان کتابفروشی‌ها دارند ورشکست می‌شوند. گناه به عهده دانشگاه کرمان و زاهدان و بوشهر نیست؛ بلکه گناه به عهده کسانی است که این سیستم ناسالم و اشتباه را طراحی کرده و روی آن پا فشاری دارند. هنوز از نمایشگاه مجازی سه ماه نمی‌گذرد، بروید با کتابفروشان حرف بزنید و ببینید در این نمایشگاه مجازی چه بلایی سر کتابفروشان آمد و حالا دوباره؟

در این میان البته محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در نشست شورای سیاست‌گذاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که یکشنبه، 21 فروردین‌ماه 1401 برگزار شد، موضوع کتابفروشی‌ها را دغدغه خود دانست و گفت: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با محوریت ارائه تسهیلات به ناشران و مردم برگزار می‌شود؛ بنابراین باید برای کتابفروشی‌ها فکر جدی کنیم؛ کتابفروشی‌ها اعتبار و نمای فرهنگی کشور هستند و باید در قالب بسته‌های حمایتی تقویت شوند.

حال باید دید که مدل جدید برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، می‌تواند بعد نمایشگاهی آن را تقویت کند و آن را از شکل فروشگاهی خارج و به محفلی برای گفت‌وگو پیرامون مسائل صنف ناشران و کتابفروشان و داد و ستد و انعقاد قراردادهای کتاب‌محور بدل کند. همچنین می‌توان با تدبیر متولیان برگزاری نمایشگاه در دوره‌هعای آتی می‌توان در بخش مجازی، کتابفروشی‌ها را در کنار ناشران به حلقه فروش کتاب ملحق کرد تا بدین شکل موجودیت کتابفروشی‌ها حفظ و حمایت شود.