الهام بهروزی

«گره‌گشو» یکی از آیین‌های نمایشی مذهبی است که در استان بوشهر از قدمت دیرینه‌ای برخوردار است و همزمان با شب میلاد امام حسن مجتبی (ع) با رسم و رسومی ساده و صمیمی اجرا می‌شود. این آیین، در حقیقت متعلق به کودکان است، کودکانی که غروب پانزدهم رمضان کیسه به‌دست به در خانه‌های روزه‌داران به‌ویژه خانواده‌هایی که در آن تازه کودکی متولد شده، می‌روند تا سهم خود را از تنقلات و خوراکی‌هایی که این خانواده‌ها از پیش تهیه کرده‌اند، بردارند.

این آیین نمایشی، هیجان‌انگیز و شادی‌آفرین است؛ چراکه در یک‌سوی آن کودکان هستند و در سوی دیگر، روزه‌دارانی که منتظر ‌این کودکانند تا با دادن تحفه‌ای مختصر، برق شادی در نگاه آن‌ها به نظاره بنشینند. این آیین در گذشته در بخش وسیع‌تری از استان برگزار می‌شده اما امروزه تنها در برخی از نقاط آن شامل دیر، گناوه، دیلم، کنگان، بوشهر(بندرگاه)، عسلویه و... برگزار می‌شود. البته همواره بیم آن می‌رود که «گری‌گشو» هم مانند سایر آیین‌های منحصربه‌فرد بومی دیگر کم کم از سوی کودکان آپارتمان‌نشین و خانواده‌های مدرنیته‌شده نادیده انگاشته شده و تنها نامی از آن باقی بماند.

این در حالی است که «گلی‌گشو»، «گری‌گشو»، «گره‌گشو» یا «گره‌گشا» یکی از آیین‌هایی است که هم ریشه در باورهای مردمان جنوب دارد و هم در زیست آن‌ها. این آیین به مناسبت میلاد امام حسن مجتبی کریم اهل بیت (ع) برگزار می‌شود. برخی بر این باورند که «گره‌گشو» به‌منظور پاسداشت بخشندگی امام حسن مجتبی (ع) اجرا می‌شود تا از حضرت بخواهند که گره‌گشای مشکلاتشان شود.

طبق بررسی‌ها، «گره‌گشو» در برخی از کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس نیز برگزار می‌شود که در هر کشور نامی خاص دارد. این آیین در قطر «قرنقعو»، در عراق «ماجينه»، در بحرين «قرقاعون»، در عمان «قرنقشوه»، در عربستان و كويت «قريقعان» و در امارات با نام «حق الليلة يا حق‌الله» شناخته مي‌شود. در همه اين كشورها شيوه اجرای اين مراسم شبيه ايران است و فقط تفاوت در لباس، كيسه مورد استفاده، هدايا و اشعاری است كه در اين شب خوانده می‌‌شود. بی‌شک اجرای این آیین بیانگر قرابت فرهنگی کشورهای دو سوی خلیج فارس است.

این آیین در ایران افزون بر استان بوشهر در برخی از دیگر مناطق جنوبی مثل خوزستان و هرمزگان اجرا می‌شود که در این استان‌ها به نام‌های «گرگعیان»، «گرگیعان»، «گرنگعوه» یا «قرقیعان» شهره است. در مناطق عرب‌زبان، کودکان وقتی تنقلات و شیرینی از خانواده‌ها می‌گیرند به زبان دعا برای صاحب‌خانه می‌خوانند: «گرگیعان و گرگیعان، عطونا من مالکم، الله ایخلی اولادکم».

آیین گره‌گشو با همه جفایی که روزگار و مدرنیته با آیین‌ها و سنت‌های بومی استان بوشهر کرده اما همچنان در در شهرهایی مثل گناوه، دیلم، دیر و... نمود پرفروغی دارد و هنوز که هنوز است این آیین با شور و شوق کودکان همراه است و کودکان پرهیاهوی بوشهری را به در خانه‌ها می‌کشاند تا توبره‌های خود را خوراکی‌ها و تنقلات لذیذ پر کنند و با خوش‌کامی راهی خانه شوند.

یک آیین‌پژوه جنوبی در خصوص آیین «گره‌گشو» به بامداد جنوب گفت: «گره‌گشو» از آیین‌های قدیمی و باسابقه در بوشهر است که در ماه مبارک رمضان و به‌مناسبت ولادت امام حسن مجتبی (ع) برگزار می‌شود. این آیین ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان است و البته گاه بزرگسالان نیز در آن شرکت می‌‌کنند و از بعد از اذان تا پاسی از شب به اجرا در می‌آید.

محمد مظفری در تشریح ماهیت این آیین نمایشی مذهبی توضیح داد: در شب 15 ماه مبارک رمضان که مصادف میلاد کریم اهل بیت؛ امام حسن مجتبی (ع) است، کودکان، نوجوانان و جوانان پسر با در دست داشتن کیسه‌هایی که از شب‌های قبل آن را آماده کرده‌اند، در محلی که از قبل با دیگر بچه‌ها قرار گذاشته‌اند، جمع می‌شوند. ابتدا یکی یا دو تا از بچه‌ها با در دست داشتن کیسه‌های خود شروع به خواندن آواز «گره‌گشو» می‌کنند تا دیگر بچه‌ها مطلع و جمع شوند. سپس به اتفاق هم راه افتاده و با خواندن اشعاری یک به یک به در خانه‌ها رفته و از آن‌ها به مبارکی این شب عزیز تقاضای شیرینی و تنقلات می‌کنند.

به گفته وی، خانواده‌ها معمولا چیزهایی را که از قبل برای هدیه به‌ بچه‌ها آماده‌ کرده‌اند، به محض رسیدن آن‌ها و شنیدن صدایشان به آن‌ها می‌دهند و اگر احیانا کسی چیزی آماده نکرده باشد، باعث ناراحتی بچه‌ها می‌شود. این مراسم تا پاسی از شب و با دوره کردن همه خانه‌های محل ادامه می‌یابد.

نویسنده کتاب «بوشهر؛ سرزمین آیین و مراسم» در خصوص نوع تنقلاتی که در نیمه شعبان میان کودکان تقسیم می‌شود، بیان کرد: در گذشته معمولا گندم‌برشته، تخمه (که به‌صورت سنتی بوداده‌شده)، برنجک، نان شیرین، شیرینی، آبنبات و ... به کودکان داده می‌شد که امروز با توجه به تنوع و تعدد تنقلات، شیرینی‌جات و خوردنی‌های دیگری سرازیر کیسه‌های بچه‌ها می‌شود که البته برخی از خانواده‌ها این تنقلاب را در ظروفی مخصوص تزئین کرده و به کودکان می‌دهند.

مظفری با بیان اینکه محل برگزاری آیین «گره‌گشو» کوچه پس‌کوچه‌های محلات شهر البته خانه‌های اهالی هر محل است، افزود: در اجرای این مراسم که یکی از آیین‎های نمایشی استان بوشهر است، دیالوگ کمتر استفاده می‌شود و گروه اجرایی با خواندن اشعاری موزون و آهنگین، کوچه پس‌کوچه‌های هر محله را پشت سر می‌گذارند و آیین را اجرا می‌کنند. بچه‌ها کیسه‌هایشان را در دست گرفته و به‌صورت هماهنگ شعرهای این آیین را می‌خوانند.

وی در تشریح شعرهایی که در آیین «گره‌گشو» خوانده می‌شود، یادآور شد: «گره‌گشو/ سرت بشور پی آرد جو» شعری است که در طول این آیین خوانده می‌شود. البته در برخی از مناطق هم این شعر را می‌خوانند: «هی گره‌گشو/ گره‌گشو». در این مراسم زمانی که اهالی یک خانه به بچه‌ها شیرینی و تنقلات می‌دهند؛ کودکان یکصدا برای تشکر از آن خانواده این شعر را می‌خوانند: «خونه گچی/ پر همه چی»؛ اما اگر خانه‎‌ای برای کودکان از قبل چیزی آماده نکرده باشد و در را به روی آن‌ها باز کند، کودکان این اشعار را در مذمت آن خانه می‌خوانند: «خونه‌ شُلی/ هیچ توش نبی» یا «خونه گدا/ هیچش ندا» و آنقدر پشت در خانه آن فرد شعر می‌خوانند تا اینکه صاحبخانه یا مجبور به دادن هدیه به آن‌ها می‌شود یا برای متفرق کردن کودکان دست به کارهایی مثل پاشیدن آب و ... می‌زند.

مظفری با اشاره به برگزاری به اینکه حفظ و معرفی آیین‌های نمایشی همواره یکی از دغدغه‌های ما در سال‌های اخیر بوده است، تصریح کرد: از این‌رو، امروز (شنبه، 27 فروردین‌ماه برابر با 14رمضان) آیین گریگشو به همت انجمن نیمدری سبز گناوه در پارک خور این بندر اجرا می‌شود تا نسل امروز با تماشای این آیین، با رسوم و داشته‌های میراث کهن‌مان بیش از پیش آشنا شوند.

این نویسنده و آیین‌پژوه در پایان در خصوص اهمیت برگزاری آیین نمایشی مثل «گره‌گشو» در حفظ فرهنگ شفاهی و دینی منطقه جنوب و هویت‌یابی نسل امروز یادآور شد: امروز «هویت» یکی از چالش‌هایی است که نسل جوان به‌شدت با آن دست‌به گریبان هستند و در مقایسه با نسل‌های پیشین از همگرایی هویتی کمتری برخوردارند. آیین‌ها و رسوم بومی یکی از راه‌هایی است که می‌توان به هویت‌یابی کودکان کمک کند. آیین‌هایی که برخاسته از فرهنگ شفاهی ماست. طبیعتا با احیا و بازشناسی این آیین‌ها حتی به شکل نمادین می‌توانیم در هویت‌شناسی و هویت‌بخشی کودکان و نوجوانان امروز گام استواری برداریم.

در پایان یادآوری می‌شود، آیین «گره‌گشو» یا «گری‌گشو» امسال نیز مانند سال‌های گذشته پر شور و پرو رونق در بنادر دیر، گناوه، دیلم، بندرریگ، سیراف، عسلویه و همچنین بندرگاه بوشهر اجرا می‌شود تا کودکان شادی خود را کوچه پس‌کوچه‌های بندر در گره‌گشایی صاحبان حاجت‌خواه بیابند.