الهام بهروزی

استان بوشهر دارای محوطه‌های باستانی و تاریخی حائز اهمیتی است که بخش مهمی از هویت خلیج فارس و جنوب سرزمین پارس را در دل خود جای داده‌اند. بی‌شک با کاوش در این محوطه‌های باستانی که شامل نجیرم، سینیز، مهروبان، ریشهر، تل پی تل، لیان و... می‌شود، می‌توان قطعات گمشده پازل هویت و اصالت خلیج فارس را از زیر غبار روزگار بیرون کشید و ابعاد مغفول‌مانده تمدن و فرهنگ ایران را که بر فراز خلیج فارس شکل‌گرفته است، به‌شکل مستند و متقنی به جهانیان نشان داد.

طبق اسناد تاریخی، پیشینه تمدن بوشهر به چندین هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. البته به‌طور دقیق نمی‌توان گفت که چه قوم یا تمدنی نخستین سنگ بنای بوشهر را گذارده است؛ اما در زمان عیلامی‌ها، در محدوده‌ای که امروز به بوشهر معروف است، شهری بزرگ و با عظمت وجود داشته که «لیان» نام داشته است. لیان در زمان عیلامی‌ها جزء استان «شیریهوم» بوده که به‌عنوان بندری اقتصادی شناخته می‌شده است.

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این بندر در آن روزگار علاوه بر اهمیت اقتصادی از نظر سیاسی، مذهبی و فرهنگی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. کشف کتیبه‌های الهه مقدس «کی‌ری‌ری‌شا» و همچنین ساخت و تعمیر معابدی در لیان از سوی برخی از پادشاهان عیلام در دوره میانه (1450-1120ق.م) گواهی بر این موضوع است که البته شکوفایی این بندر (لیان) با حمله آشوری‌ها و سقوط عیلام نو، به پایان می‌رسد.

در حوالی لیان اما یک محوطه باستانی دیگری وجود دارد که به عنوان «تل پی تل» شناخته می‌شود. محوطه‌ای که تا کنون به‌صورت جدی مورد کاوش واقع نشده است. از این‌رو، آثار و مواد فرهنگی مشخصی در این محوطه کشف نشده است تا به کمک آن بتوان به تاریخ و هویت این منطقه به‌صورت مستند دست یافت. تنها یک بار آن هم 109 سال پیش یک هیأت باستان‌شناسی فرانسوی به کاوش در محوطه باستانی «تل پی تل» پرداخته که البته از نتیجه این کاوش چیزی در دست نیست ولی به گواه برخی از فعالان فرهنگی، ظاهرا آثاری منسوب به این محوطه باستانی در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود. بی‌شک که این آثار، سندهای متقنی برای رسیدن به تاریخ این منطقه هستند.

طبیعتا با کشف تاریخ و اصالت محوطه باستانی تل پی تل، پیشینیه تاریخی لیان نیز از غبار ابهام بیرون می‌آید. چون این تپه باستانی در کنار بندر باستانی لیان واقع شده است و در جریان همین کاوش هیات باستان‌شناسی فرانسوی بوده که خشت‌‌نوشته‌ای در تل پی تل کشف می‌شود که نشان می‌دهد نام این بندر در دوره عیلامیان، لیان بوده و در این منطقه معبد بزرگ خدای عیلامی‌ها (شوشیناک) قرار داشته است.

البته با همه اهمیتی که تل پی تل در نمایان ساختن هویت خلیج فارس و پس‌کرانه‌های آن داشته و دارد اما تا به امروز کاوش جدی و دقیقی در این محوطه باستانی صورت نگرفته است تا با پیدا شدن آثار و مواد فرهنگی بتوان تاریخ این منطقه را به‌صورت دقیق مستندنگاری کرد اما خوشبختانه به‌زودی قرار است که این محوطه باستانی مورد کاوش و مطالعات باستان‌شناسی قرار بگیرد تا رازهای معماگونه تل پی تل با نشانه‌گذاری‌ها و حفاری‌های علمی و باستان‌شناسی بر همگان معلوم شود.

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر با اعلام این خبر گفت: سایت تاریخی تل پی تل در جنوب شهر بوشهر قرار گرفته و به دوران ایلامی برمی‌گردد که به واسطه وجود ۲ تپه متوالی پشت سر هم، به تل پی تل معروف بوده و فصل جدید کاوش در این سایت تاریخی به‌زودی آغاز خواهد شد.

نصرالله ابراهیمی در ادامه با بیان اینکه فصل دوم کاوش در سایت تاریخی تل پی تل بعد از گذشت ۱۰۹ از اولین کاوش انجام می‌شود، افزود: حال با توجه به اینکه کاوش‌های باستان‌شناسی کمی در این محدوده انجام گرفته، می‌توانیم یک فصل باستانی و تاریخی خوب را در این دوره در این سایت شاهد باشیم.

وی با تاکید بر اینکه این محدوده تاریخی ظرفیت عظیمی داشته و در کنار قلعه ریشهر، از نظر بصری با ۵۷ هکتار، یک پتانسیل بالای تاریخی در کنار ساحل و دریا است، تصریح کرد: ما از نظر اشیا در تل پی تل به دلیل انجام نشدن کاوش لازم بسیار فقیر هستیم و امیدواریم با برنامه‌ریزی لازم شاهد یک فصل ارزشمند باستان‌شناسی در این سایت باشیم.

یادآوری می‌شود، تپه‌های باستانی «تل پی تل» بوشهر ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شماره ۲۷۷۲ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این محوطه متعلق به دوره ایلام باستان است که شامل دو تپه متوالی می‌شود و به همین دلیل در گویش محلی به تل پی تل معروف شده‌‌است. آجر نوشته‌های به‌دست آمده در نزدیکی این تپه‌ها حکایت از اهمیت خاص این مجموعه دارد که در صورت کاوش در این محل و پیرامون آن پرده از ناگفته‌های بی‌شماری از تاریخ دین، هنر و دوران باشکوه اوایل هزاره دوم تا پایان آن کنار زده می‌شود. طبیعتا با توجه به متون حک شده بر آجرهای یاد شده دور از انتظار نیست که با بناهای مذهبی و معابد درجه دومی نظیر بناهای مذهبی چغاز نبیل در این محوطه روبه‌‎رو شویم.