خان نعمت آب شیرین قنات‌های خارگ همچنان در عمق خاک این جزیره مرجانی گسترده است. جزیره‌ای که همچون دری یتیم در خلیج همیشه پارس می‌درخشد اما این جزیره نجیب و مملو از ثروت همچنان مورد بی‌مهری مسوولان استانی است. در جولای سال 2016 میلادی سازمان میراث جهانی یونسکو در استانبول ترکیه بیستمین اثر ایرانی را که همانا 11 قنات ایرانی بود، در میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رساند.
میراث جهانی یونسکو چیست؟ میراث جهانی یونسکوه (World Heritage Sites) به مجموعه مکان‌های فرهنگی و یا طبیعی ثبت‌شده در سازمان جهانی یونسکو مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر گفته می‌شود که به‌صورت فهرستی از سوی کمیته میراث جهانی یونسکو همه ساله برگزیده می‌شوند. سایت‌هایی که در این فهرست قرار می‌گیرند بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان‌های زمین فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص و دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند. بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. این کنوانسیون از یک دیباچه و ۳۸ ماده در هشت فصل تشکیل شده‌است.
ایتالیا مقام نخست را در تعداد میراث جهانی یونسکو در جهان دارد تا نوامبر ۲۰۱۴ ایتالیا ۵۰ اثر، چین ۴۷ اثر و اسپانیا ۴۴ اثر ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو داشته‌اند. اکنون با تلاش فراوان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، کمیسیون ملی یونسکو-ایران و نمایندگی دائم ایران در یونسکو و سایر نهادها، از بین میراث فرهنگی ایران، چغازنبیل به‌عنوان نخستین اثر ثبت شده کشور در سال ۱۳۵۸، میدان امام اصفهان، تخت جمشید، تخت سلیمان، ارگ بم، پاسارگاد، سلطانیه، بیستون، مجموعه کلیساهایی آذربایجان، سازه‌های تاریخی-آبی شوشتر، بازار تبریز، بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، ۹ باغ ایرانی (اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، ارم شیراز، عباس‌آباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولت‌آباد یزد، پاسارگاد شیراز و پهلوان پور یزد)، گنبد قابوس، مسجد جامع اصفهان، کاخ گلستان، شهر سوخته، محوطه باستانی شوش و چشم‌انداز میمند (۱۳۹۴) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
کمیته میراث جهانی در چهلمین جلسه خود در استانبول ترکیه که از ۱۰ جولای ۲۰۱۶ برگزار شد، چهار اثر جدید از کشورهای چین، هند، ایران و میکرونزی در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. یازده قنات ایرانی به‌عنوان دومین پرونده زنجیرهای بعد از ثبت باغ‌های ایرانی و به‌عنوان بیستمین اثر ایران در فهرسست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شد. «میراث جهانی یونسکو» نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که شانزدهم نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به همه انسان‌های زمین هستند.
در این اجلاس کمیته میراث جهانی، نمایندگان کشورهای مختلف به اظهار نظر درباره پرونده ارائه شده از سوی ایران پرداختند که بیشتر کشورها از جمله قزاقستان، جامائیکا، تانزانیا، بورکینافاسو، زیمباوه، آذربایجان، لهستان و ... از قنات‌های تاریخی ایران و ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو حمایت کردند. بیشتر کشورهای عضو بر اهمیت تاریخی قنات‌های ایران، سیستم پیچیده و مدرن به‌کار رفته در آنها و سودمندی آنها برای محیط زیست اذعان کردند. در سراسر مناطق خشک ایران، آب سکونتگاه‌های دائمی و کشاورزی به وسیله سیستم قنات باستانی از سفره‌های آب‌های زیرزمینی در دره‌ها و هدایت آب در طول تونل‌های زیرزمینی از طریق گرانش و جاذبه زمین، اغلب با طی کیلومترها مسافت، تامین می‌شد. یازده قنات معرف این سیستم محل استراحت کارگران، مخازن آب و آسیاب‌های آبی را شامل می‌شود. سیستم مدیریت عمومی سنتی هنوز در این محل‌ها اشتراک‌گذاری و توزیع عادلانه و پایدار آب را امکا پذیر می‌سازد. قنات ارائه شواهد و مدارک استثنایی از سنت‌های فرهنگی و تمدن‌ها در مناطق بیابانی با آب و هوای خشک ارائه می‌کند. این ویژگی‌ها موجب شد که کمیته میراث جهانی یونسکو به اتفاق ثبت این آثار را به‌عنوان میراث جهانی قبول کند.
اسامی قنات‌های ثبت شده «قصبه گناباد، بلده فردوس، زارچ حسن‌آباد، آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز، جوپار کرمان، اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات بم، مون در اردستان، وزوان و مزدآباد اصفهان و ابراهیم‌آباد اراک» را در شش استان (خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان) طبق آمار، تعداد قنات‌های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره‌های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله‌های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است. قنات زارچ با قدمت بین دو تا سه هزار سال و با ۷۱ کیلومتر طول به‌عنوان یکی از بلندترین قنات‌های ایران شناخته می‌شود. عمیق‌ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام «قنات قصبه» قرار دارد که تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی می‌رسد.
در این میان، جای قنات‌های جزیره خارگ در پرونده ثبت جهانی قنات‌های ایران بسیار خالی است، جزیره‌ای که وجود هرگونه اثری در آن دلیل محکمی بر حقانیت ایران بر این آبراهه باستانی و خلیج همیشه فارس است. جزیره خارگ از دیرباز تاکنون مورد توجه دریانوردان و حاکمان زمان خود بوده است. وجود آثاری از قرون پیش از میلاد و پس از آن از دوره هخامنشی گرفته تا دوره حضور ساسانیان و اشکانیان در جزیره به‌ویژه آثار بهجای مانده از حضور قوم پالمیر و کلیسای نسطوریان گواه این مدعاست. وجود بقعه منصوب به «میرمحمدبن حنفیه» فرزند حضرت علی (ع) با بنایی به قدمت حدود 800 سال در جزیره از دیگر آثار شاخص دوره اسلامی است. در کنار اهمیت سوق‌الجیشی و استراتژیک خارگ، یکی دیگر از ویژگی‌های خاص و مهم این جزیره وجود راهنماها و ربان‌های ماهر دریایی بوده است که از دیرباز راهنمای دریاها و ناخدای کشتی‌ها بوده‌اند. این جزیره به‌واسطه داشتن کشاورزی پرپار و ذخایر آب شیرین از گذشته محلی برای توقف کشتی‌ها برای تهیه آذوقه و آب شیرین و محل استراحت آنها بوده است که دریانوردان را مجبور به توقف در این جزیره می‌کرده است.
قنات‌های خارگ قدمتی بسیار کهن دارند.کشف کتیبه‌ای میخی به زبان فارسی باستان در دهه 80 که بر اساس گزارش دکتر رسول بشاش، پژوهشگر و استاد زبان‌های باستانی و رئیس وقت پژوهشکده خط و زبان‌های باستانی سازمان میراث فرهنگی با مضمون «استحصال آب شیرین» ترجمه شده است، قدمت برخی از این قناتها را به بیش از 2400 سال منصوب می‌کند. فارغ از قدمت قنات‌های خارگ که از برخی از قنات‌های ثبت شده در پرونده ثبت جهانی یونسکو بیشتر است، ویژگی استحصال آب شیرین در دل آب شور دریای خلیج فارس که کام تشنگان دریاهای شور را شیرین می‌کرده است ویژگی اندکی برای جای دادن قنات‌های خارگ در میان 11 قنات ایرانی نیست. قنات‌هایی که با وجود اندک رسیدگی هم‌اکنون نیز آب شیرین از آن استحصال می‌شود و در گذشته‌ای نه‌چندان دور در کنار چاه‌های آب شیرین تنها منبع تامین‌کننده آب، این عنصر حیات‌بخش در این جزیره تاریخی و کهن خلیج فارس بوده است. کم‌توجی مسوولان میراث استان بوشهر به میراث جزیره تاریخی و کهن خارگ در خلیج فارس که از نظر تثبیت حاکمیت ایران بر این آبراهه باستانی اهمیت آن را صد چندان می‌کند، داستانی جدید و جای تعجب نیست اما جای خالی قنات‌های خارگ کهن در پرونده ثبت جهانی قناتها بسیار ناراحت کننده است. سال‌هاست که گرد بی‌مهری مسوولان میراث استان بر تمامی آثار باستانی جزیره نشسته است. امید آن را داشتیم و داریم که در دولت تدبیر و امید با نگاه ویژه و تاکیدی که دولت و در راس آن ریاست‌‌جمهوری در هفته گذشته در میان متولیان گردشگری کشور بر توسعه آن و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بالقوه کشور در این صنعت داشتند، به جزیره خارگ نیز نگاه ویژه‌ای می‌شد و آثار باستانی جزیره خارگ در کنار اهمیت حاکمیتی آن به‌عنوان یکی از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های ویژه جزیره مورد توجه مسوولان استانی قرار می‌گرفت. شاید در صورت توجه به میراث جزیره از سوی مسوولان میراث استان اولین اثر ثبت جهانی بوشهر به خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان به‌نام جزیره تاریخی و کهن خارگ رقم می‌خورد.
باید این واقعیت را درک کرد که با توجه به اهمیت تاریخ و تمدن خلیج فارس در دوره‌ای که کشورهای حوزه خلیج فارس به‌دنبال ساخت هویت جعلی برای خود و اعلام حاکمیت بر این آبراهه باستانی ایرانی هستند، حفظ و صیانت از آثار تاریخی و باستانی در خلیج فارس و حاشیه آن اهمیتی صد چندان پیدا می‌کند که نیازمند تغییر نگرشی در سطح مدیریت ارشد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کل کشور است. روی سخنم در آخر این نوشتار با جناب دکتر سلطانی‌فر معاون محترم رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کل کشور است.
جناب دکتر جزیره خارگ با قدمتی بیش 2500 سال از مهمترین جزایر ایران و خلیج فارس است که اکنون نیازمند توجه مدیریت ارشد سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کل کشور است تا گرد غبار بی مهری سالیان را از روی آثار با صلابت و رنجور آن زدوده شود تا که چون دری بر انگشتر تمدن بشری امروز و خلیج فارس چونان دری که ابوریحان بیرونی آن را در یگانگی و بی همتایی کلمه به (( در یتیم )) تعبیر کرد ،بدرخشد و زینت بخش ویترین افتخارات ایران اسلامی با پیشینه کهن تاریخی گردد و سندی باشد بر حقانیت ایران بر این آبراهه باستانی که همانا خلیج پارسی است.
شهرام اسلامی
