هر سال دوازدهم شهریور ماه که می‌شود نام شهید رئیسعلی دلواری در جراید طنین‌انداز شده و از این روز به‌عنوان روز مبارزه با استعمار انگلیس تعبیر می‌گردد. در فدارکاری و جانفشانی رئیسعلی دلواری و دلاور مردان تنگستان تردیدی وجود ندارد، اما بنا بر نص صریح تاریخ دلاور مردان دشتستانی هم حضور بسیار قاطع و سرنوشت‌سازی در این دوره حساس و مهم تاریخی در تعیین سرنوشت کشور و ثبت آن در تاریخ این مرز و بوم داشته‌اند.

با هجوم قوای بریتانیا به جنوب ایران بنابر نص تاریخ، «اوّل کسی که فتوای جهاد صادر کرد و همراه با دلاوران دشتستانی در کنار شهید رئیسعلی دلواری و مرحوم شهید میرزاخان برازجانی در نبرد دلوار حاضر شد و لباس رزم پوشید، مرحوم آیت‌الله شیخ محمد حسین برازجانی (ره) بود.»(1) «بعد از شهادت رئیسعلی دلواری، مرحوم میرزا محمد خان برازجانی که از متحدان شهید رئیسعلی بود توانست سلطان احمدخان اخگر فرمانده ژاندارمری برازجان را با خود متحد سازد و نیز دست اتحاد به یاری علی قلی‌خان فرمانده ژاندارمری شیراز دراز کرد.»(2)

بر اساس متون ثبت شده تاریخی که امروزه از آنها به‌عنوان سند یاد می‌شود، «برازجان مهم‌ترین انبار تدارکات جبهه جنوب به شمار می‌رفته است» (3) «و در نبرد بست چغادک اولین جبهه‌ای که فروپاشید جبهه اهرمی‌ها بود و دومین جبهه، متعلق به چاهکوتاهی بود ولی جبهه دشتستانی‌ها چهارروز سرسختانه مقاومت کرد حتی برادر میرزا محمدخان یعنی محمودخان به شهادت رسید. مقاومت میرزا محمدخان و دشتستانی‌ها چنان عرصه را بر انگلیسی‌ها تنگ کرد که احمد‌خان دریابیگی حاکم خودفروخته بوشهر از جانب انگلیسی‌ها نزد مرحوم میرزا محمدخان غضنفر السلطنه آمد و از وی خواست دست بردارد ولی آن دلاور مرد پاسخ دندان شکن و ناامید کننده‌ای به آن وطن فروش داد و تا آخرین حد ممکن از مقاومت دست برنداشت.»(4)

«در این نبرد مرحوم آیت‌الله‌ سیدحسن مجتهد درودگاهی «موسوی مقدم» و حجت الاسلام سید محمدحسین درودگاهی «موسوی نژاد» با چهل سوار تفنگچی در این نبرد حضور فعال داشتند.» (5) «علمای دشتستان تنها در ایران استعمار‌ستیز نبودند. همزمان با قیام جنوب ایران، مردم عراق نیز علیه بریتانیا برخاستند. علمای دشتستانی ساکن نجف در این شاهکارها کردند. مرحوم حضرت آیت‌الله حاج سیداسماعیل مهدوی سعدآبادی (ره) از طرف مراجع عظام نجف بعنوان حسابدار اعظم جهاد عراق در نبردهای کوت و العماره برگزید شد.»(6) «همچنین مرحوم آیت الله شیخ عبدالحسین اعتصامی (ره) و مرحوم آیت الله سیدعبدالله جعفری دهقایدی (ره) از جهاد گران جبهه مقدم نبرد کوت و العماره بودند.«(7)

«زنان دشتستانی هم در کنار مردان با استعمارگران پلید نبرد کردند. حماسه زنان غیور لرده در منابع تاریخی ثبت گردیده است.»(8) چرا روز دوازدهم شهریور نامی از مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین برازجانی (ره)، شهید میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی (ره)، مرحوم حضرت آیت‌الله سیدحسن مجتهد درودگاهی «موسوی مقدم»، مرحوم حجت‌السلام سیدمحمدحسین درودگاهی «موسوی‌نژاد»، مرحوم حصرت آیت‌الله حاج سیداسماعیل مهدوی سعدآبادی(ره)، مرحوم حضرت آیت‌الله شیخ عبدالحسین اعتصامی (ره) و مرحوم آیت‌الله سیدعبدالله جعفری دهقایدی(ره) برده نمی‌شود؟ مگر اینها بنابر نص صریح تاریخ استعمارستیز نبودند؟ آیا قیام جنوب فقط منحصر به شخصیت ویژه‌ای است؟ پس منابع تاریخی چه می‌گویند؟ چرا فرد جوان ساکن در دهقاید با نام مرحوم آیت‌الله سیدعبدالله جعفری، فرد جوان ساکن درودگاه با نام مرحوم آیت‌الله سیدحسن مجتهدی درودگاهی، فرد جوان ساکن در سعدآباد با نام مرحوم حضرت آیت‌الله حاج سیداسماعیل مهدوی (ره) باید بیگانه باشد؟ مگر این بزرگواران گناه کرده‌اند که حتی یک کوچه در زادگاهشان به نام ایشان ثبت نشده؟ چرا ورودی اهرم نام مشاهیر و مبارزان آن شهر با عکس قرار داده شده است ولی مشاهیر و مبارزان دشتستانی باید غبار تاریخ را بخورند و فراموش گردند؟ چرا نکوداشت‌ها و همایش‌ها برای همه مبارزان جنوب برگزار می‌گردد ولی به دشتستان که می‌رسد باید به فراموشی سپرده شود؟ اگر دوازدهم شهریور روز مبارزه با استعمار انگلیس است باید ذکر و نام تمامی مبارزان جنوب تکریم شود نه به فرد بخصوصی محدود گردد.

مگر 12 شهریور را روز مبارزه منطقه‌ای خاص نامگذاری کرده‌اند و یا روزی ملی است؟ مگر در تبیین نقش مردم در مبارزه با استعمار هم باید انحصارطلبی کرد؟ تاریخ نگاشته شده و نمی‌شود آنرا کتمان کرد. نگارنده درصدد نیست تا زحمات و رشادت‌ها و دلاوری‌های مردم تنگستان و دشتی و سایر نقاط را کمرنگ جلوه دهد بلکه در دفاع از حق تضییع گشته دیار خویش است. به شهادت تاریخ نقش دشتستان و مبارزان دشمن شکنش در نبرد با استعمار پیر بیش از سایر نقاط و بلاد همجوار بوده است کما اینکه در دفاع مقدس، دشتستان بزرگ بیشترین شهدا و رزمندگان و جانبازان را تقدیم کرده است و دفاع از ناموس و کیان وطن از اصول و خط قرمز مردمان دشتستان است.

باری ما از مسوولان ارشد استان خواستاریم مجدانه وارد شوند و این تبعیضی را که در سال‌های متمادی نسبت به دشتستان و خاصه برازجان اعمال گشته را پایان دهند. مردم صبور و شریف دشتستان دیگر تحمل این همه تبعیض و بی‌عدالتی را ندارند. اگر 12 شهریور روز مبارزه با استعمار است پس باید حق همه مبارزان با استعمار اداء شود. مبارزه با استعمار در انحصار یک شخص و یا یک منطقه نباید باشد. من بر طبل مخالفت نمی‌کوبم بلکه خواستار پایان این کینه و عداوت‌ها هستم.

یک نفر پاسخ مرا دهد که براستی چرا باید نقش دشتستان و مبارزانش در نبرد با استعمار چنین شود؟ چرا در استان بوشهر و حتی در دشتستان خیابانی، میدانی، ورزشگاهی، پژوهشکده‌ای، پژوهشی، همایشی، مسابقاتی، جشنواره‌ای و بزرگداشت و... بنام مبارزان دشتستانی نباشد؟ آیا این اجحاف در حق این مبارزان و استعمارستیزان نیست؟ این سایه سنگین سکوت تاریخی حاکم بر دشتستان کی باید پایان پذیرد؟ رژیم وابسته پهلوی با سردار ملی جنوب در مبارزه با استعمار شهید میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه به مبارزه پرداخت و به دست ناپاک وطن‌فروشی خائن در 21 ماه رمضان در حالیکه روزه بود به شهادت رسید. ما از رژیم طاغوتی پهلوی انتظاری بیش از آن نداشتیم اما در جامعه اسلامی از مسوولان استان انتظار داریم که همت کنند و حق دشتستان را در مبارزه با استعمار به رسمیت بشناسند.

جایگاه دشتستان و رشادت‌ها و دلاوری‌های مبارزان غیور و بلند آوازه‌اش را برای جهانیان تبیین کنند. این خواسته ناحقی نیست که ما بر آن پافشاری می‌کنیم این کمترین پاسداشتی است که به مقام شامخ این سرداران و مبارزان و علما و فضلای دشتستان می‌شود کرد. شهید میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی گرچه امروز در همایش‌ها و کنگره‌ها یادی و نامی از ایشان و دیگر علما و مجاهدین دشتستان نیست اما این نکته را فراموش نباید کرد دشتستان و سرداران و مجاهدانش محبوب القلوب مردم و فاتح دل‌ها هستند نه فاتح همایش‌ها و کنگره‌ها و.....
                                                                                                                                   
1- رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، فارس و جنگ بین‌الملل اول، انتشارات اقبال، 1349، جلد اول، صص 68-63.
2- احرار، احمد، طوفان در ایران، تهران: نشر نوین، 1362، جلد اول، صص 331-330.
3- نیلسترم، گوستاو، فارس و جنگ جهانی اول، ترجمه افشین پرتو، تهران: نشر آباد بوم، 1389، ص 97.
4- همانجا، ص 98.
5- مصاحبه با فرزند آیت الله سیدحسن مجتهدی درودگاهی، مرحوم سیدحسین رهگویی مورخه 12/4/1374.
6- نوار صوتی مرحوم آیت‌الله حاج سیداسماعیل مهدوی سعدآیادی (ره) – مصاحبه با فرزند ایشان سید محمد مهدوی 15/10/1377.
7- مصاحبه با دکتر سید محمدمهدی جعفری فرزند مرحوم آیت الله سیدعبدالله جعفری (ره) مورخه 8/1/1392.
8- شهرسبزی، اسماعیل، دلاوران دشتستانی، شیراز: انشارات نوید، 1383، ص 96.