بامداد جنوب- وندیداد امین:

سمانه جعفری در سال 1361 در شهر بابل به دنیا آمد. پس از طی مقطع ابتدایی وارد مدرسه فرزانگان (استعدادهای درخشان) شد و تا سال دوم دبیرستان در آن مدرسه مشغول به تحصیل بود تا آن‌که عشق به زبان و ادبیات فارسی او را بر آن داشت تا از رشته ریاضی به علوم انسانی تغییر رشته دهد. وی در سال سوم به المپیاد ادبی راه یافت و با کسب مدال نقره کشوری عضو بنیاد ملی نخبگان شد. سپس با رتبه 141 رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان را انتخاب کرد و پس از اتمام دوره کارشناسی با رتبه 9 کشوری وارد مقطع کارشناسی ارشد شد و درنهایت در آن دانشگاه تا پایان مقطع دکتری پیش رفت. وی پس از اخذ مدرک دکتری به عضویت هیات‌ علمی دانشگاه فرهنگیان درآمد و هم‌اکنون استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی پردیس استان مازندران است. تصحیح «جواهرنامه» محمدبن مبارک شاه قزوینی که نشر «پرسش» آن را به چاپ رسانده و نیز مقالاتی چون «شیرین‌ترین حکمت‌های خسروانی»، معرفی «جواهرنامه» و نیز تحلیل انتقادی «تعاریف شطح» از جمله تألیفات وی است. این دانش‌آموخته دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی علاوه بر آثار تحقیقی یادشده مجموعه اشعاری نیز در دست چاپ دارد که شامل سروده‌های دو سال اخیر وی است. در خصوص فعالیت‌های ادبی سمانه جعفری گفت‌وگویی را با وی صورت دادیم که در دو بخش منتشر می‌شود، اینک شما را به خواندن بخش نخست آن دعوت می‌کنم.

تعریف زیبایی! چه‌کار سختی! در بسیاری از موارد مفاهیم انسانی در قالب تعریف نمی‌گنجد، خاصه وقتی بحث از واژه و اصطلاحی می‌شود که مفاهیم و معانی وسیعی را در بطن خود جای‌داده است. من در مقاله‌ای که با عنوان «تحلیل انتقادی تعاریف شطح» در مجله ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا به چاپ رسانده‌ام به‌تفصیل به این مساله پرداخته‌ام. مفاهیم حوزه علوم انسانی عکس مفاهیم تجربی به‌شدت متاثر از مسائل جغرافیایی و انسانی تاثیرگذار بر فرهنگ هستند. پس به‌طور مسلم نگاه کانت به زیبایی با نگاه فردی در جغرافیای دیگر متفاوت است. نظر کانت درباره زیبایی و هنر به نظر پارناسین‌ها که قائل به هنر برای هنر بوده‌اند، شباهت بسیاری دارد. 

امانوئل کانت در کتاب نقد قوه حکم می‌گوید که اگر هنر با شناخت یک عین ممکن مطابق باشد و صرفا برای فعلیت بخشیدن به آن اعمال لازم را انجام دهد، هنر مکانیکی است اما اگر مقصود بی‌واسطه‌اش احساس لذت باشد، هنر زیباشناختی نام دارد. در بیانی کلی کانت زیبایی را در هنری می‌داند که هدفی جز احساس لذت نداشته باشد. با این نگاه، بسیاری از آثار زیبای حوزه ادبیات تعلیمی بیرون از دایره زیبایی قرار می‌گیرد. از سویی دیگر، کانت معتقد است که زیبایی همیشه محصول نبوغ آدمی است. گویی توجه چندانی به زیبایی‌های طبیعی و ورای خلق آدمی ندارد. البته این سخن کانت از این منظر که در درک زیبایی وجود انسان شرط لازم است، قابل‌قبول است. در تفکر الهی این ناظر به حدیث کنز مخفی و لزوم خلقت انسان برای بروز و ظهور زیبایی وجود الهی است اما به‌نظرم در غیر این صورت این‌که انسان و نبوغ او سرچشمه و منشا همه زیبایی‌ها باشد، توجیهی ندارد.

من مصرّم پیش از پاسخ، در متن سوال شما اشعار نوکلاسیک را نیز در کنار اشعار مدرن و پیشرو بیاوریم. به نظرم استادان ما حتی به اشعار نوکلاسیک هم کم‌توجه‌اند. از دید من آموزش تاثیر مستقیمی بر جهت‌دهی علایق و شکل‌گیری سلایق دارد. استادان مطرح ادبیات کشور همگی از شاگردان استادانی بودند که به سبب گسترده نبودن ارتباطات فرهنگی و رواج ترجمه به‌روز آثار فاخر و به‌طورکلی پررنگ نبودن مکتب‌های جدید ادبی در زمان خود، با شعر و داستان مدرن روبه‌پیشرفت در ادبیات جهان، کمتر آشنایی داشتند و اگر هم آشنا بودند، به‌زعم مغایرت آن با گنجینه ادبیات کلاسیک، سعی در مخالفت و ایستادن در مقابل آن داشتند. اکثر شاگردان این استادان نیز نگرش و حدود فکری آنان را دنبال کرده‌اند. از سویی دیگر، بسیاری از همین استادان صاحب‌نظر در امر تعیین سرفصل‌های رشته ادبیات تاثیرگذار بودند و همچنان هستند. ناگزیر استادان مراکز دانشگاهی بیشتر وقت خود را صرف مواد درسی تعیین‌شده می‌کنند که اکثرا مربوط به ادبیات کلاسیک است. البته باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که ادبیات کلاسیک ما گنجینه پرباری است که فراگرفتن آن بر اهل ادب فرض است و من خود بر لزوم آشنایی کامل یک دانش‌آموخته رشته زبان و ادبیات فارسی با ادبیات کلاسیک، این کلاس درس وسیع، تاکید دارم اما حتی همان واحدهای معدود ادبیات معاصر هم از شاعرانی چون نیما، اخوان و سهراب و هم‌پایگانشان فراتر نمی‌روند، مگر در حوزه ادبیات مقاومت؛ بنابراین دانشجویان دانش‌آموخته ما یا همان استادان آینده نیز مگر در گرایش ادبیات معاصر یا به سبب علاقه شخصی با این فضا غریبه‌اند. 

این است که بخش عمده‌ای از تحقیقات دانشگاهی در رشته ادبیات مربوط به تحلیل آثار پیشینیان است. به زبان ساده‌تر ما استادان ادبیات کمتر خطر می‌کنیم. برای ارائة مقاله و طرح بحث، ابتدا سراغ آثاری می‌رویم که مورد اقبال اکثر دانشگاهیان باشد و اگر هم در مورد آثار جدیدتر کاری صورت بگیرد، اکثرا پس از رسیدن به شهرت و استقبال عمده مردم است که طبیعتا جریان‌ساز نخواهد بود. البته نباید نقش ضعف تالیف‌ها و اشکالات زبانی و ادبی موجود در بسیاری از اشعار مدرن و پست‌مدرن در دل‌زدگی و بی‌علاقگی استادان ادبیات را نادیده انگاشت. من در آخرین پژوهش خود به بررسی این آسیب‌ها در غزل پست‌مدرن پرداخته‌ام که امیدوارم به‌زودی به چاپ برسد.

خُب، دلایل متعددی وجود دارد؛ رمان‌نویسی به معنای امروزی در ایران سابقه چندانی ندارد و اساسا وقتی صحبت از رمان به میان می‌آید، منظور، رمان‌های خارجی است. از سویی دیگر، افزون بر ترجیح شعر بر داستان در فرهنگ ما، نویسندگان داخلی و شاید بشود گفت در حد وسیع‌تر نویسندگان شرقی در روایت و توصیف با معذوریت‌های اجتماعی و اخلاقی بسیاری مواجه‌اند. دیگر آن‌که قدرت تبلیغات را نباید دست‌کم گرفت. فضای پررنگ توجه جامعه جهانی به ادبیات غربی به‌دلیل تبلیغات گسترده که خود یکی از مکانیسم‌های تسلط این جوامع بر دنیاست، نیز قابل‌تامل است. این تبلیغات نه‌تنها آثار موردنظر را برتر جلوه می‌دهد، بلکه تاثیر بسیاری بر ایجاد سلیقه در مخاطب دارد که خواننده ایرانی هم از این امر مستثنی نیست. دلیل دیگر وجود عناصری است که با خواست ذهنی انسان معاصر همخوانی ندارد. 

متاسفانه بسیاری از رمان‌هایی که در ایران نوشته می‌شوند، صرفا درون‌مایه عاشقانه سطحی دارند و از قدرت تعلیق و تاثیرگذاری لازم بی‌بهره‌اند. از سویی دیگر، اشتیاق آشنایی با ادبیات کشورهای دیگر و به‌تبع آن فرهنگ آنان خاصه کشورهای توسعه‌یافته مترقی نیز باعث افزایش این اقبال می‌شود. با همه اینها هستند نویسندگانی که خیلی خوب کار می‌کنند و آثار فاخری را به جامعه ادبی معرفی کرده‌اند که هم با نیازهای ادبی و هنری مخاطب امروزی همسویی و همخوانی دارند و هم پا به قلمروهای جدیدی از تکنیک‌های روایت می‌گذارند. البته آنها نیز در عرضه داستان خود به جهان با مشکلاتی اساسی مواجه‌اند. محدودیت قلمرو زبان فارسی و نیاز به ترجمه از مهم‌ترین این معضلات است که طبیعتا یک نویسنده انگلیسی‌زبان با آن مواجه نیست. تفاوت فرهنگی و الزامات شرعی و عرفی ما نیز شرایطی را ایجاد می‌کند که برای افرادی که با این فرهنگ آشنا نیستند، ملموس و قابل ‌درک نیست. البته اگر به این مساله هوشمندانه نگاه شود، همین تفاوت می‌تواند به خلق جهان‌های تازه‌ای برای مخاطبان غیربومی بینجامد و به‌عنوان یک نقطه قوت به کار گرفته شود.

 البته! آموزش‌های دوران کودکی و حضور در گروه‌های هم‌جنس موجب تکامل هویت جنسی افراد می‌گردد و بر شخصیت انسان‌ها اعم از مرد یا زن تاثیر می‌گذارد و ناگزیر در آثار یک نویسنده که آیینه فکر و احساس اوست، نمود می‌یابد؛ بنابراین، این امر اجتناب‌ناپذیر است که نگاه یک زن به جهان اطراف و دریافت‌هایش از آن متفاوت باشد و در آثارش نیز نمود یابد اما این‌که آیا این خوب است یا بد یا این‌که آیا می‌توان حد و حدود مطلوبی برای آن متصور شد، مساله دیگری است. شعر و رمان یک شاعر یا نویسنده زن با مرد تفاوت بسیاری دارد و این ناشی از تفاوت نگاه آنهاست. به‌عبارتی ‌دیگر، فیزیک و تجربیات جنسیتی خالق اثر ماهیت هرمنوتیکی ابژه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اینجاست که هایدگر سوژه را بر ابژه تاثیرگذار می‌داند و اگر یک نویسنده تعمدا به‌دنبال آن باشد که اثرش تحت تاثیر جنسیتش قرار نگیرد، حتما نقابی که بر چهره زده، موجب کاهش تاثیرگذاری اثرش خواهد شد. بله. من هم به وجود نوشتار متمایز زنانه اعتقاددارم و هم معتقدم که این یک نقطه قوت برای یک نویسنده زن است، اگر بتواند به‌درستی از آن استفاده کند. در واقع به نظر من یک نویسنده زن موفق باید ضمن تقویت شخصیت انسانی خود از ظرافت‌ها و ویژگی‌های زنانه خود بهره جوید تا بتواند جهان زنانه را به‌خوبی و بسیار دقیق‌تر از سایر نویسندگان به تصویر بکشد، اگرچه باید آنقدر توانا باشد که از پس نشان دادن دنیای مردانه شخصیت‌های مرد داستان خود نیز برآید.