الهام بهروزی

او تنها شش یا هفت سال داشت که برای نخستین بار برگ‌های خیس‌خورده نخل را در دست گرفت و در عالم کودکانه خود به دست‌های مادربزرگ و مادرش خیره شد که تند تند برگ‌ها را در هم می‌تنیدند و به اصطلاح اهالی محل «پیش»‌ها را به هم می‌بافتند تا «تک» یا «بل» بچینند. انگار این هنر به‌صورت ذاتی در وجودش موج می‌زد، چون خیلی زود توانست رد حرکت دستان آن‌ها را روی برگ‌های نخل در ذهنش ذخیره کند و اولین تک را ببافد. قطعا این کار از دختری که از هوش و ذوق بالایی برخوردار است، فقط برمی‌آید.

صدیقه از هفت‌سالگی توانست بافت تک و حصیر را یاد بگیرد و در سن 16 سالگی هم سایر بافت‌های حصیر را یاد گرفت و نخستین تویزه و جانانی را برای خانه‌شان بافت. او ناخواسته با الهام از مادر و اجدادش پا در دنیایی گذاشته بود که هر روز بیشتر از قبل دوستش می‌داشت و حصیر و تویزه و پیش و پنگاش و نخل و... شده بودند بهترین مونس‌های لجظات زندگی‌اش.

بی‌شک زیستن در آبپخش، شهر ملی حصیر بی‌تاثیر نبود به غور کردنش در دنیای حصیر و بوی خلسه‌آور برگ‌های خیس‌خورده‎ای که از نخلستان‌های برافراشته و سبز جدا شده بودند تا به رنگی دیگر درآیند و در زیستی مسالمت‌آمیز با آدمیان به زیبایی معنای تازه‌ای ببخشند.

صدیقه شادکام که بیش از 30 سال است به کار حصیربافی مشغول است، در خصوص قدمت حصیربافی در شهر آبپخش می‌گوید: این هنر به‌واسطه وجود نخلستان‌های وسیع در این منطقه از دیرباز در میان اهالی آن رواج داشته است. در گذشته بیشتر مردان به حصیربافی اشتغال داشتند اما امروزه این هنر با هنرنمایی زنان به رونق خود ادامه داده و مردان بیشتر به باغداری و رسیدگی به نخیلات اهتمام دارند.

وی می‌افزاید: حصیربافی یکی از هنرهای اصیل و بومی استان بوشهر شناخته می‌شود. این هنر با برگ نخل (که در میان مردم بومی «پیش» خوانده می‌شود)، ساقه خوشه خرما (پَنگاش) و بقم (جوهر رنگ) جان می‌گیرد. هنرمندان حصیرباف با استفاده از مواد مذکور محصولات متعددی را پدید می‌آورند که در نوع خود کم‌نظیر هستند.

شادکام که به مدت پنج سال است کارگاه تولید محصولات حصیری را در خانه خود راه‌اندازی کرده و به‌صورت خانوادگی این کارگاه را می‌چرخانند، به مهم‌ترین محصولات حصیری که در آبپخش تولید می‌شود، اشاره و تصریح می‌کند: تک (نوعی فرش حصیری)، تویزه (دستبافته‌ حصیری دایره‌ای شکل به‌عنوان سینی)، تلی (ظرفی برای نگهداری غلات)، سپک (ظرفی سینی‌مانند برای پاک‌کردن گندم)، چاکان (سبد جمع‌آوری خرما است که گاهی برای ترازو نیز استفاده می‌‌شود)، نان‌دان، جا میوه‌ای و... از مهم‌ترین تولیداتی است که در این منطقه به دستان هنرمندان حصیرباف بافته و به بازار عرضه می‌شود.

این کارآفرین که در سال‌های 96، 98 و 1400 موفق شده برای محصولات مختلفی شامل ست آجیل‌خوری، ست چهار تیکه آشپزخانه با طرح ورساچی و گلدان چهارضلعی مارپیچی نشان ملی را دریافت کند، ادامه می‌دهد: حصیربافی در هستی زنان آبپخشی ریشه دوانده و این هنر به‌صورت اجدادی از مادران به دختران منتقل شده است. من از شش یا هفت سالگی این هنر را از مادربزرگ و مادرم یاد گرفتم. در آغاز، تک و بل می‌بافتم.

وی در معرفی «بل» می‌گوید: این محصول مثل گونی است که با برگ نخل بافته می‌شود و برای نگهداری تنباکو و خرما از آن استفاده می‌شود. البته در گذشته بیشتر برای خرما استفاده می‌شد. چون شیره خرما از منافذ بل عبور می‌کرد، بل خرمایی را در حوضی که به آن «چومه» می‌گفتند، می‌گذاشتند تا شیره خرما را جمع‌آوری کنند.

شادکام می‌افزاید: در گذشته عمده دست‌بافته‌های حصیری برای مصرف خود خانواده‌ها یا مصارف دیگر اهالی آبپخش تولید می‌شد ولی در ادامه با معرفی آبپخش به‌عنوان شهر ملی حصیربافی، استقبال از این محصولات شدت گرفت و خوشبختانه امروز بخشی از تولیدات ما در گالری‌های استان‌های مختلف کشور نظیر تهران، مشهد، تبریز، شیراز و... عرضه می‌شود و همچنین بخش دیگری از آن هم به کشورهای مختلفی مثل کویت، امریکا و ... نیز صادر می‌شود و مشتریان پر و پاقرصی پیدا کرده است.

این کارآفرین می‌گوید: البته بازار اصلی محصولاتی که در کارگاه‌مان تولید می‌کنم، در دکه‌های صنایع دستی دالکی و گالری‌هایی که در شهر بوشهر هستند، خلاصه می‌شوند. ما در این سال‌ها سعی کرده‌ایم که بیشتر دست‌بافته‌های حصیری‌مان تلفیقی از طرح‌های سنتی و مدرن باشند و با بافت‌های خلاقانه‌ای که ابتکار خودمان است، به بازار عرضه شوند. خوشبختانه این محصولات توانسته‌اند جای خود را در بازار باز کنند. مخصوصا دست‌بافته‌هایی که با بافت تویزه‌ای هستند نظر مشتریان را خیلی جذب کرده‌اند، چون هم محکم هستند و هم ماندگاری بیشتری دارند.

وی در تعریف بافت تویزه‌ای بیان می‌‌کند: این بافت با برگ نخل و مغزی پنگاش یا همان ساقه خرما بافت می‌شود و در آن‌ها با پیش‌هایی که رنگ‌آمیزی شده‌اند، طرح‌های سنتی و مدرن بافت می‌شود. معمولا با این نوع بافت جابرنجی، نان‌دان، تویزه، جامیوه‌ای، ست آجیل‌خوری، گلدان و... تولید می‌شود.

شادکام در تشریح مراحل رنگ‌آمیزی برگ‌های درخت نخل توضیح می‌دهد: ابتدا گرد و خاکی که روی برگ‌ها نشسته، پاک می‌کنیم، سپس آن‌ها را از ساقه‌ جدا می‌کنیم، بعد آن‌ها را می‌شوییم. سپس به مدت 20 دقیقه در آب‌جوشی که بقم (پودر رنگ) را در آن ریخته‌ایم، می‌گذاریم بجوشد، در حالی که می‌جوشد، آن را زیر و رو می‌کنیم تا تمام قسمت‌های برگ خوب رنگ بگیرد.

وی یادآور می‌شود: چهار رنگ بنفش، قرمز، نارنجی و سبز رنگ‌های اصلی هستند که در حصیربافی استفاده می‌شوند و به‌تازگی سه رنگ زرد، آبی و صورتی هم به بازار آمده‌اند که به تنوع رنگ‌آمیزی محصولات حصیری دامن زده‌اند. این رنگ‌ها ماندگاری خوبی دارند ولی در صورتی که در معرض مستقیم نور قرار نگیرند.

از این هنرمند در خصوص مراحل تولید حصیر و سایر منسوجات حصیری می‌پرسیم، او در این باره توضیح می‌دهد: برای تولید دست‌بافته‌های حصیری، ابتدا برگ نخل‌ها را جدا می‌کنیم، گرد و خاکش را کاملا می‌تکانیم، بعد آن‌ها را خیس می‌کنیم و اگر تابستان باشد، برگ‌های خیس را روی زمین پهن می‌کنیم تا خشک شود و اگر زمستان باشد، آن‌ها را به بند می‌کشیم و می‌گذاریم خشک شود. البته برگ نخل حتما باید نمدار باشد تا انعطاف بهتری برای بافت داشته باشد. معمولا در زمستان برگ‌ها منعطف‌تر هستند. بعد از اینکه برگ‌ها نیمه‌خشک شدند، به دو شیوه ساده یا رنگ شده محصولات خود را تولید می‌کنیم؛ در تکنیک ساده، فقط از برگ‌های بدون رنگ استفاده می‌کنیم و محصولاتی مثل تک، بل و... پدید می‌آوریم و در شیوه رنگ‌شده با برگ‌هایی که از قبل رنگ‌آمیزی و آماده کرده‌ایم، طرح‌های سنتی یا مدرن را در محصولات خود می‌بافیم.

وی در خصوص مرغوب‌ترین نوع برگ نخل هم می‌گوید: در میان نخیلاتی که در منطقه وجود دارد، برگ درخت کبکاب و خرمای خاصه کیفیت بیشتری برای تولید محصولات حصیری دارند. البته برگ خاصه بسیار باکیفیت‌تر است؛ اما تعداد این درخت در مقایسه با کبکاب خیلی کمتر است. بنابراین ما عمده محصولات حصیری خود را با برگ درخت کبکاب که از استحکام بیشتری برخوردار است، تولید می‌کنیم ولی برگ آن از برگ درخت خاصه از انعطاف کمتری برخوردار است. از این‌رو حتما باید خوب خیس بخورد.

این هنرمند حصیرباف می‌افزاید: محصولات حصیری در منطقه آبپخش در همه فصول تولید می‌شوند ولی اوج کار ما در زمستان است، چون هوا معتدل‌تر و برگ نخل هم منعطف‌تر است.

شادکام به ابتکاراتی که در تولید محصولات حصیری انجام داده، اشاره و تصریح می‌کند: در حصیربافی سعی کرده‌ام با حفظ بافتار اولیه آن، با استفاده از ذوق و خلاقیت، بافت‌ها و طرح‌های جدیدی را ابداع کنم که در این زمینه پیش از این یک گلدان با بافت جدیدی که ابتکار خودم بود و من نام این بافت را «لانه‌زنبوری» گذاشتم، تولید کردم که این گلدان الان در موزه سعدآباد نگهداری می‌شود. همچنین برای اولین بار طرح‌های حصیر را با همکاری همسر خواهرم، مانند نقشه قالی روی کاغذ پیاده کرده‌ایم که این کار موجب سهولت کارمان در نقش زدن محصولات حصیری می‌شود.

این حصیرباف نمونه کشوری و دارنده نشان ملی صنایع دستی در پایان یادآور می‌شود: حصیربافی هنری است که هیچ‌گاه گرد فراموشی روی آن نخواهد نشست؛ چراکه این هنر این پتانسیل را دارد که با طرح‌ها و هنرهای مدرن تلفیق شود و راه خود را به زندگی‌های مدرن امروزی باز کند؛ همچنان‌که امروزه به‌وفور شاهد نمود پرفروغ این دست‌ساخته‌های اصیل و هنرمندانه در خانه‌ها هستیم. امیدوارم بتوانیم میراث‌داران شایسته‌ای برای هنرهای اجدادی و قدمت‌دار خود باشیم.