بامدادجنوب- الهام بهروزی: مراسم عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) در ایام ماه محرم تقریبا در تمامی کشورهای اسلامی برگزار می‌شود. مراسمی که در هر منطقه و کشور جایگاه و آداب و رسوم خاص خود را دارد. در ایران زمین نیز به همین صورت است؛ از شمالی‌ترین نقطه ایران تا آب‌های خلیج فارس و دریای عمان ملودی‌های مذهبی زیبا و غنی به گوش می رسد. یکی از این ملودی‌های اصیل، موسیقی مذهبی بوشهر است که قدمتی هزارساله دارد. موسیقی جنوب به‌خصوص استان بوشهر با توجه به شرایط اقلیمی با مناطق دیگر تفاوت‌های زیادی دارد. ساکنان این دیار ملودی‌های مذهبی را با صدای سنج و دمام می‌شناسند، سازهایی که سوغات دریا و دریانوردی است. از این ابزارها در ایام سوگواری استفاده می‌شود.

در گذشته دور به‌دلیل نبود سیستم اطلاع‌رسانی، با نواختن سنج و دمام ساکنان محلات را برای عزاداری خبردار می‌کردند. سنج و دمام و بوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده این همنوازی است که سابقه آن به بیش از یک قرن می‌رسد. به‌دلیل مسافرت‌های دریایی جنوبی‌ها، این سازها از کشورهای افریقایی به ایران آورده شده است. در نواحی جنوب غربی تا جنوب شرقی ایران، نوحه‌خوانی، نوازندگی سنج و دمام در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غم‌های فراوان دارد.

قبایل زنگبار افریقا و مسلمانان آن با سازهای یاد شده به عزاداری می‌پرداختند و ملوانان چون وجه مشترکی میان دردهای و غم‌های خودشان با آنان احساس می‌کردند، این سازها را در مراسم عزاداری خود در ایران به کار گرفتند که بعد از آن نسل به نسل منتقل شد.

صدای سنج و دمام، از یک طرف تداعی‌کننده طبل زمان جنگ و حماسه روز عاشورا بوده و از طرف دیگر وسیله‌ای برای خبر و آمادگی مردم آن زمان به‌شمار می‌رفته است که همراه با یک نوع بوق مخصوص که از شاخ حیوانات ساخته می‌شد، همگی نوعی تهییج و تحریک را در مردمی که قصد عزاداری و سینه‌زنی دارند، ایجاد می‌کرد.

ترتیب و تعداد دمام زنان و نوازندگان سنج در نقاط مختلف جنوب کشور متفاوت است، در بوشهر مجموع دمام و سنج‌زنان پنج، هفت یا 9 نفر و گاهی بیشتر است، یعنی یک نفر به‌عنوان «اشکون» (دمام‌زن حرفه‌ای) در جلوی صف دمام‌زنان قرار دارد و بقیه نفرات در دو طرف او قرار می‌گیرند. دو نفر در دو طرف اشکون وظیفه «غمبر» را ایفا می‌کنند و بقیه با آهنگی موزون با آنان همراهی می‌کنند.

در پایین صف دمام‌زنان یک نفر سنج‌زن قرار می‌گیرد و بقیه سنج‌زنان میان دمام‌زنان قرار گرفته و بر اساس یک نت مشخص، نوای سنج و دمام را به گوش و دل‌های عزاداران می‌رساندند.دمام‌زنی با نواختن بوق مخصوص شروع می‌شود و پس از لحظاتی که از نواختن سنج و دمام گذشت، دوباره بوق به صدا در می‌آید و این وضعیت تا پایان نوازندگی ممکن است ادامه یابد. زمان نواختن سنج و دمام چیزی حدود 20 تا 80 دقیقه است و در پاره‌ای موارد مثل شب و ظهر عاشورا، صف دمام‌زنان حدود سه ساعت در مسافت‌های طولانی با دسته‌های دیگر در معابر و حسینیه‌ها همراه می‌شود.

در پایان و پس از اتمام دمام‌زنی، بلافاصله مراسم سینه‌زنی شروع می‌شود.

با نواختن بوق كه ازنخستین سازهای بادی موسیقی است و از شاخ نوعى گوزن افریقایی به‌نام سیتا کانگا در جنگل‌های تانزانیا زهیر و زامبیا ساخته می‌شود که زيبايى ظاهرى خاصى نيز دارد، آغاز مراسم را اعلام مى‌كند. پس از چند لحظه، دمام‌ها که از دو عدد پوست دباغی شده بز تشکیل شده به‌وسیله ترکه چوبی با ريتم خاص به صدا در مى‌آيند و سنج ها نيز خود را با دمام هماهنگ مى‌كنند. گروه سنج و دمام متشكل از هفت دمام و چهار تا 10 سنج‌نواز است. دمام‌ها نيز ترتيب خاص دارند.

 يك نفر در ابتدا ايستاده كه به او اشكون (Eshkoun) نواز مى‌گويند. در دو سوى او شش نفر (هر سمت سه نفر) قرار مى‌گيرند. دو نفر نزديك‌ترين به شخص اول غمبر (Qember) نواز نام دارند. نوازنده اشكون وظيفه تغيير در ريتم و در واقع شكستن ريتم را بر عهده دارد تا بر تنوع ساختارى اجرا بيفزايد. غمبرها وظيفه تهييج و تحرك اشكون‌نواز را بر عهده دارند. ريتم ساير دمام‌ها ثابت است. تركيب سنج و دمام و بوق كه در فواصل با ريتم خاص بر مجموعه افزوده مى‌شود، جلوه و شكوه خاصى دارد. اين مراسم علاوه بر جنبه اعلام آن، در ايجاد حس و خلق فضا بسيار موثر است.گروه سنج و دمام معمولا از فاصله‌اى نزديك به جايگاه اجراى مراسم كار خود را آغاز و آرام آرام به سوى جايگاه اصلى حركت مى‌كنند.

سنج و دمام تنها برای عزاداری استفاده نمی‌شده و در انواع دیگر موسیقی هم کاربرد داشته ولی امروز بیشتر به‌واسطه نوای خاص حزن‌انگیز آن در موسیقی‌های آیینی شناخته می‌شود. با شروع جنگ تحمیلی و مهاجرت اجباری عده زیادی از مردم جنوب به مناطق مختلف کشور، استفاده از این نوع سازها در عزاداری ها گسترش قابل توجهی داشته است.

همان‌طور که گفتیم، سنج و دمام فقط در عزاداری ها استفاده نمی‌شوند و صدای شان به گونه‌ای است که قابلیت استفاده در گونه‌های دیگر موسیقی را هم دارند. حالا اگر کسی با موسیقی عاشورایی آشنایی نداشته باشد و سنج را دستش بگیرد، ممکن است نتواند اصوات حزن‌آلود بنوازد.

دمام در بوشهر پیشنه دیرینه‌ای دارد و پای ثابت مراسم عزاداری به‌ویژه در ایام محرم است. در این زمینه با یکی از سازندگان این ساز گفت‌وگویی انجام دادیم، اسماعیل بختیاری‌آزاد در خصوص تاریخچه استفاده این ساز در بوشهر گفت: نمی‌توان تاریخ دقیقی برای آن بیان کرد اما بر اساس اسناد و عکس‌های موجود تقریبا از دوره پیش از قاجار در بوشهر استفاده می‌شده است.

این سازنده بوشهری دمام در ادامه با اشاره به این‌که در گذشته کارگاه دمام‌سازی به‌شکل امروزی وجود نداشته بلکه در مساجد در محلی خاص به‌نام «گدام» افراد ماهر این ساز را می‌ساختند، افزود: اما در حال حاضر در بوشهر چندین کارگاه دمام‌سازی وجود دارد که در این کارگاه‌ها نه تنها این ساز بلکه سازهای بومی‌-محلی دیگری نیز ساخته می‌شود، به ‌طوری که اکنون این سازها را به شهرهای دیگر و حتی خارج از کشور صادر می‌کنند.

بختیاری‌آزاد در مورد وسایل اولیه ساخت دمام گفت: این ساز از طناب ( که در زبان محلی به آن «گش» می‌گویند، از الیاف گیاهی ساخته می‌شود، دستباف است و از خارج از کشور وارد می‌شود)، پایپ ( قسمت استوانه‌ای دمام)، چنبره، پارچه و پوست بز ساخته و برای ساخت آن از چکش، سوزن وگوده استفاده می‌شود.

محسن شریفیان، سرپرست گروه لیان هم در گفت‌و گو با بامدادجنوب گفت: مراسم عزاداری همزمان با سراسر کشور در استان بوشهر نیز اجرا می‌شود اما اجرای سنج و دمام در مراسم عزاداری این منطقه از کشور همواره افراد زیادی را به سوی خود جذب می‌کند که این مساله می‌تواند به لحاظ گردشگری حایز اهمیت باشد، چراکه بسیاری از چهره‌ها و هنرپیشه‌های مشهور هر ساله برای دیدن این مراسم مذهبی به بوشهر می‌آیند، همان‌طور که امسال نیز این مراسم پذیرای هنرمندان مشهور کشورمان رضا یزدانی و محمد بحرانی بود، همچنین می‌توان به حضور لوریس چکناواریان، یکی از بزرگ‌ترین رهبران ارکستر ایران اشاره کرد، پس انتظار می‌رود که این آیین از سوی رسانه‌ها به‌خوبی منعکس شود تا بهتر معرفی و شناخته شود.

شریفیان در مورد اجرای مراسم عزاداری در بوشهر بیان کرد: مجریان سینه و سنج و دمام‌زنی و یا هر مراسمی از این قبیل، فرد به فرد، محله به محله، منطقه به منطقه، شهر به شهر با هم متفاوت و متمایزند. این همه نوحه‌خوان و آوازه‌خوان و... آمده‌اند و رفته‌اند و خواهند آمد و خواهند رفت اما از میان آنها هنرمندی واقعی است که کارش فراگیرتر و ماندگارتر باشد.