الهام بهروزی

مراتع و جنگل‌ها از ذخایر و ثروت‌های خدادادی و تجدیدشونده طبیعی به‌شمار می‌روند که نقش بسزایی را در توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کنند. با توجه به اینکه ایران جزء کشورهای کم‌برخوردار در حوزه مراتع و جنگل‌ها به‌شمار می‌رود، محافظت از این ثروت‌های خدادادی وظیفه همگانی است. ایران در بطن خود ۲۹۳ سایت ذخیره‌گاه جنگلی با وسعت ۳۸۴ هزار هکتار جای داده است که شامل منطقه اکولوژی هیرکانی یا خزری (با مساحت ۰۸/۲ میلیون هکتار جنگل)، منطقه اکولوژی زاگرس (با مساحت ۴/۵ میلیون هکتار جنگل)، منطقه اکولوژی ایران تورانی (با مساحت ۶/۴ میلیون هکتار جنگل)، منطقه اکولوژی خلیج فارس- عمانی (با مساحت ۰۳/۲ میلیون هکتار جنگل) و منطقه اکولوژی ارسبارانی (با مساحت ۱۷۵ هزار هکتار جنگل) می‌شود.

بدیهی است بخشی از مراتع و جنگل‌های جنوب کشور در استان بوشهر واقع شده است که این استان با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط آب‌و هوایی که دارد مراتع و جنگل‌‌های کم‌نظیری را در خود جای داده که پهنه‌ای برای روییدن گیاهان و درختان بومی نادری محسوب می‌شوند.

وجود این مراتع نه تنها موجب ایجاد چشم‌اندازها و مناظر زیبای منحصربه‌فردی در گوشه گوشه استان شده است؛ بلکه نعمتی است برای تغذیه دام‌ها و زندگی حیات وحش و سایر موجودات. امسال با توجه به بارندگی‌های مکرر و پرباری که در منطقه بارید شاهد رشد فزاینده گیاهان و درختان در بسیاری از نقاط استان به‌ویژه نقاط جنگلی بودیم که این امر هم می‌توانست یک فرصت باشد و هم یک تهدید که متاسفانه به دلیل سهل‌انگاری عوامل انسانی بیشتر به تهدید بدل و بخش اعظمی از مراتع و نقاط جنگلی استان در نقاط سخت‌گذر و کوهستانی در مناطق خاییز، کوه سیاه، عسلویه، پشت‌کوه، دشتی و... طعمه حریق شد.

طبق برآوردی که صورت گرفت از آغاز سال تا کنون شاهد وقوع ۴۰ فقره آتش‌سوزی و سوختن دو هزار و ۲۰۰ هکتار از مراتع، جنگل‌ها و باغ‌های استان و خسارت سه میلیارد ریالی آتش به مراتع بودیم. با توجه به اینکه استان بوشهر در منطقه گرم و خشک واقع شده و تابستان امسال نیز با توجه به پیش‌بینی هواشناسی افزایش ۵/۱ درجه سانتی‌گرادی گرمای هوا را در استان شاهد خواهیم بود، بدیهی است که بیش از این باید مراقب مراتع و نقاط جنگلی استان بود؛ هرچند تااین لحظه که این گزارش نگاشته می‌شود، نیز بخش اعظمی از این نعمت‌های طبیعی در اثر سهل‌انگاری انسان‌ها در کام آتش فرورفته است؛ اما این تهدید همچنان به قوت خود باقی است و با توجه به حوادث اخیر مسوولان ارشد استان و متولیان امر باید با احساس مسوولیت بیشتری در راستای برخورداری از تجهیز امکانات به‌روز و فناورانه نظیر بالگرد و هواپیمای آب‌پاش، پشتیبانی و... برای اطفای حریق در مناطق صعب‌العبور اقدام کنند تا دیگر کمتر شاهد بحران امکانات و سوختن منابع طبیعی و بکر استان در سایه کمبودها و سوءمدیریت‌ها باشیم!

متاسفانه به‌دلیل صعب‌العبور بودن بیشتر جنگل‌ها و مراتع و نبود امکانات کافی برای اطفای حریق در استان، در آتش‌سوزی‌های اخیر بسیاری از گونه‌های گیاهی دارویی و درختان کهنسال بومی سوختند و خاکستر شده‌اند که تجدید بسیاری از این درختان سال‌های سال زمان می‌طلبد.

متاسفانه ستاد بحران استان در جریان این آتش‌سوزی‌ها نتوانست نمره قبولی را اخذ کند؛ چراکه برای این آتش‌سوزی‌ها نتواست چاره کارامدی را تدبیر و برنامه جامع اثربخشی را برای مقابله با حریق تدوین و اجرایی کند. در این میان اگر در کنار نیروهای امدادی تلاش‌های شبانه‌روزی مردم محلی، هلال احمر و ارگان‌ها و نهادهای نظامی نبود چه بسا که مهار این آتش‌سوزی‌ها در طول چهار با پنج روز ممکن نمی‌شد و با تخریب و نابودی بخش وسیعی از محیط زیست استان روبه‌رو می‌شدیم.

با توجه به آتش‌سوزی‌های پی در پی اخیر مراتع و جنگل‌های استان بوشهر، در ادامه این گفتار به مطالبی پرداخته می‌شود که به افزایش آگاهی و اطلاعات مخاطبان در این مقوله کمک می‌کند. بدیهی است که مراتع و جنگل‌ها جزء ثروت‌های طبیعی و عمومی به‌شمار می‌رود که مراقبت از آن‌ها وظیفه همگان است. طبق ماده ۴۷ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع (مصوب ۳۰/۵/۴۶)؛ هر کس در جنگل عمدا آتش‌سوزی ایجاد کند به حبس از ۳ تا ۱۰ سال محکوم خواهد شد. در صورتی که مرتکب مامور جنگل‌بانی باشد به حداکثر مجازات محکوم می‌شود.

همچنین طبق ماده ۳۵۵ قانون مجازات اسلامی؛ هر کس در ملک دیگری بدون اذن صاحب آن و یا در معبر عام بدون رعایت مصلحت رهگذر آتش روشن کند که موجب تلف یا خسارات گردد ضامن خواهد بود گرچه او قصد اتلاف یا اضطرار را نداشته باشد.

حال با توجه به بررسی صورت‌گرفته، آتش‌سوزی‌های صورت گرفته در سال جاری در استان بوشهر بر اساس سهل‌انگاری عوامل انسانی (اقدام غیرعمدی گردشگران در آتش‌سوزی مناطق کوهستانی) و عوامل طبیعی (رعد و برق) اتفاق افتاده است که نتیجه آن تخریب و نابودی بخشی از مراتع و درختان بومی منطقه بوده است و می‌طلبد در زمینه شناسایی عوامل انسانی این اتفاقات شوم جدیت بیشتری به خرج داده شود تا از این پس گردشگران و انسان‌ها به وظیفه خود در محافظت و مراقبت از منابع طبیعی بیشتر توجه کنند و از آسیب زدن و تخریب محطی زیست خودداری کنند.

متاسفانه این آتش‌سوزی‌ها خسارت سنگینی برای طبیعت و محیط زیست به‌دنبال داشته‌اند که عبارتند از: خسارت به درختان کمیاب و از بین رفتن ارزش تجاری آن‌ها، از بین رفتن علوفه و بوته‌های مرتعی، صدمه به خواص فیزیکی و شیمیایی خاک، از بین رفتن گردشگاه‌های طبیعی، خسارت به لاشبگ و هوموس کف جنگل و مراتع، خسارت به مامن جانوران وحشی و مرگ و میر و مهاجرت آن‌ها، خسارت به مزارع، باغات، تاسیسات و...، به‌خطر افتادن جان انسان‌ها و بروز خسارت دورویه برای ساکنان عرصه‌های طبیعی، آسیب رسیدن به محیط زیست و ایجاد آلودگی در هوا و شیوع انواع بیماری‌های تنفسی، صرف هزینه‌های گزاف برای کنترل و اطفای حریق، هزینه‌های احیای مناطق سوخته و در معرض فرسایش گرفتن عرصه.

بدیهی برای ایجاد آتش‌سوزی سه عامل اکسیژن، حرارت و مواد سوختنی کافی است تا جهنمی از آتش برخیزد که متاسفانه به دلیل شدت گرمای فصل تابستان و وجود پوشش گیاهی انبوه در این منطقه، شاهد آتش‌سوزی‌های شدیدی در استان بوشهر هستیم اما با انجام یک‌سری اقدامات می‌توان به آگاهی، پیشگیری و کشف این آتش‌سوزی‌ها دست یافت که از جمله آن‌ها می‌توان به بررسی و شناخت عرصه‌های حساس و بحرانی، برقراری کشیک‌های شبانه‌روزی در ادارات کل منابع طبیعی و جنگل‌بانی و شهرستان‌ها، تقویت گشت و مراقبت زمینی و هوایی در مناطق مذکور در زمان‌های بحرانی، آموزش لازم به نفرات و افراد مشارکت‌کننده در اطفای حریق، اجرای مانورهای عملیاتی برای کسب آمادگی لازم، استفاده از داده‌های هواشناسی برای پیش‌آگاهی و تصاویر ماهواره‌ای برای کشف سریع حریق، نسب دوربین‌های مداربسته برای کشف و مانتیورینگ حریق، استفاده از مشارکت افراد محلی در قالب محافظان افتخاری سازماندهی‌‌شده، اجرای برنامه‌های پیشگیری با احداث آتش‌بر، اجرای عملیات پرورشی و بهداشتی و... در مناطق جنگلی طبیعی و دست‌کاشت، کنترل، کاهش و حتی در برخی از موارد مانعت از تردد در داخل کناطق جنگلی در مواقع بحرانی، افزایش آگاهی مردم با پخش برنامه‌های مناسب از رسانه‌های گروهی و ارتباط جمعی، تهیه و توزیع بروشور، پوستر و تابلوهای هشداردهنده و الحاق ضوابط و استاندارادهای موجود در دستورالعمل تهیه طرح‌‌های اجرایی و متعهد کردن مجریان طرح‌ها بر رعایت آن.

اما زمانی که آتش به جان مراتع و جنگل‌ها افتاده است برای خاموش کردن آن باید چه کرد و همچنین چه عملیاتی را بعد از مهار آتش باید انجام داد؟! در ادامه می‌توان به چند اقدام اشاره کرد که رعایت آن‌ها در مهار و کنترل آتش بسیار حائز اهمیت است. در هنگام وقوع آتش باید در گام نخست ستادهای اطفای حریق تشکیل شود و سازماندهی ادوات و نفرات صورت بگیرد، در گام دوم باید با مراکز عملیاتی و امدادی برون‌سازمانی ارتباط برقرار شود و به صورت دقیق اطلاعات به ستاد فرماندهی منتقل شود و در مراحل بعدی باید این اقدامات شامل اعزام نفرات با تجیهزات لازم به منطقه حریق، پشتیبانی عملیاتی از نیروهای اعزامی، اطمینان از اطفای حریق و عدم بروز آتش‌سوزی مجدد پس از عملیات اطفای حریق، شناسایی علل و عوامل بروز حریق، ارزیابی خسارت وارده و قرق منطقه حریق و اجرای عملیات احیایی در منطقه آسیب‌دیده از حریق انجام شود.

بدیهی است آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع تبعات و عواقب بسیار سنگینی به همراه دارد که مهم‌‌ترین آن نابودی و تخریب زیست‌بوم گیاهی و جانوری است و احیای آن بدون شک سالیان سال زمان می‌برد. پس ضرورت دارد مردم در راستای محافظت از این داده‌های طبیعی تجدیدشونده نهایت اهتمام خویش را به کار بگیرند و هنگامی که به دامن طبیعت پناه می‌برند سعی کنند از ریختن مواد آتش‌زا نظیر مواد شیشه‌ای و فلزی خودداری کنند. همچنین ضرورت دارد کسانی‌ که وارد طبیعت می‌شوند از آتش‌افروزی در طبیعت جدا خودداری و سعی کنند مواد غذایی مورد نیاز خود مانند چای و غذا را از منزل و یا از مغازه‌ها تهیه کنند؛ اما اگر مجبور به روشن کردن آتش شدند بهتر است زغال به‌همراه خود ببرند تا مجبور به سوزاندن پوشال یا قطع تنه درختان نشوند و با رعایت نکات لازم آتش روشن و در نهایت آن را با آب خاموش کنند و تا از خاموش شدن آتش اطمینان حاصل نکردند، محل را ترک نکنند.

متاسفانه در نتیجه سهل‌انگاری گردشگران و مردم و در یکی دو مورد عوامل طبیعی نظیر رعد و برق امسال طی ۴۰ فقره آتش‌سوزی بخش قابل توجهی از مراتع استان بوشهر طعمه حریق شده است که بیش از چند سال طول می‌کشد تا خاک آسیب‌دیده ترمیم شود و پذیرای پوشش گیاهی و رشد درختان کمیاب بومی شود. بنابراین می‌طلبد که مردم از این پس در استفاده از مراتع و گردشگاه‌های جنگلی بیشتر مراقب باشند و با سهل‌انگاری به آن آسیب نزنند؛ چراکه اتفاقات اخیر بحران کمبود امکانات و تجهیزات استان را در زمینه اطفای حریق به نمایش گذاشت. امید می‌رود که مسوولان با اختصاص بودجه لازم و خریداری تجهیزات به‌روز و ضروری بحران‌های مدیریتی خود را جبران کنند.