داود علیزاده

سد «چم‌شیر» در شهرستان گچساران و در مسیر رودخانه زهره به مراحل پایانی ساخت رسیده است و شمارش معکوس برای آبگیری آن آغازشده؛ اما در یکی دو سال گذشته نگرانی‌هایی را در خصوص تکرار فاجعه سد گتوند در خصوص سد چم‌شیر بیشتر شده است. فعالان محیط زیستی از عاقبت گتوندی شدن سد چرمشیر سخن می‌گویند و مهندسان وزارت نیرو از تکرار موفقیت سد کوثر. هر کدام نیز ادله‌هایی برای خود دارند که هنوز نتوانسته طرف مقابل را متقاعد کند.

با همه این احوال علی سلاجقه - رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست گفته است که ما قبلا هم اعلام کردیم که اجازه گتوند دوم را نمی‌دهیم و مواضع ما همین است تا راستی آزمایی انجام شود.

اکنون یک کارشناس آب در پاسخ به این پرسش که آیا آبگیری سد چم‌شیر باعث آسیب به محیط‌زیست و مردم منطقه می‌شود، گفت: بر اساس ادعای کارشناسان و مسئولان وزارت نیرو، آبگیری چم‌شیر موضوعی است که براساس اصولی مطالعه شده بیان شده است چراکه به این نتیجه رسیده‌اند که با آبگیری چم‌شیر شوری آب رودخانه در فصل تابستان تعدیل خواهد شد.

محسن موسوی خوانساری در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به دو نکته حائز اهمیت درباره این موضوع افزود: نکته اول در بالادست سد است. مطالعات این سد حدود ۲۰ سال قبل انجام‌شده است؛ به عبارتی این سد زمانی طراحی و اجراشده که مصارف این آب در بالادست به این شکل نبوده است. اخیرا مصارف آب در بالادست در استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد و نورآباد بسیار زیاد است، به‌طوری‌که برنج‌کاری بسیار رواج پیدا کرده و آب به‌صورت پمپاژ برای آن استفاده‌شده و در نتیجه مصارف آب بالا رفته است. نکته مهم این است که ما باید به مصارف آب بالادست دقت و آن را کنترل کنیم که آسیبی به سد وارد نکند. به هر حال سد چم‌شیر با یک فرضیاتی اجرا شده است.

موسوی‌خوانساری ضمن اشاره به نکته دوم درباره پایین‌دست رودخانه خیرآباد توضیح داد: منطقه هندیجان و زیدون جزو استان خوزستان و منطقه خیرآباد در استان کهگیلویه و بویراحمد مناطق بسیار وسیعی هستند همچنین مناطق بسیاری در این دو منطقه در حال توسعه کشاورزی به‌وسیله تامین آب و ایجاد شبکه‌های آبیاری جدید هستند. اگر این مصارف سد افرایش پیدا کند سطوح زیر کشت پیش‌بینی شده قبلی نیز زیر سوال خواهند رفت بنابراین وزارت نیرو نباید اجازه دهد که مصارف در پایین‌دست بیش از حد بالا رود.

وی تاکید کرد: متاسفانه در بالادست و پایین‌دست سد توسعه بسیار زیاد است که وزارت نیرو باید از آن‌ها جلوگیری کند تا این سد به اهدافی که دارد برسد.

این کارشناس آب درباره در پاسخ به سوال که اهداف احداث سد چم‌شیر چه بوده است؟ توضیح داد: طراح سد اهداف احداث آن را در گزارش‌های خود آورده است اما سد هنوز آبگیری نشده و اینکه به اهداف خود رسیده یا خیر بستگی به بهره‌برداری از آن دارد. پس از بهره‌برداری از سدها معمولا مصارفی در پایین‌دست و بالادست آن‌ها تعریف می‌شود که اهداف سد را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به‌عنوان‌مثال درباره سد گتوند در پایین‌دست آن تا محل سد هیچ اتفاقی نیفتاده بود اما با رفتن به سمت اهواز و آبادان آب رودخانه به‌شدت شور و آلوده می‌شود. اینکه این موضوع مربوط به گتوند است توهم است چراکه بهره‌برداری بیش‌ازحد و توجه نکردن به رودخانه باعث چنین مشکلاتی شده است.

موسوی درباره اینکه با آبگیری چم‌شیر موافق یا مخالف است؟ گفت: آبگیری سد چم‌شیر دارای یک کارفرما، مشاور و تیم تخصصی است که باید تشخیص دهند سد را آبگیری کنند یا نکنند؟ من تنها می‌توانم بگویم که از این سد و سیستم درست بهره‌برداری شود.

وی درباره مزایا و معایب آبگیری چم‌شیر ادامه داد: آب رودخانه در فصل تابستان در منطقه زیدون و هندیجان به‌شدت شور است و خاک‌های آن منطقه را نیز به‌شدت شور کرده است. یکی از اهداف سد چم‌شیر این است که بتواند شوری خاک و آب را تعدیل کند. اگر آبگیری برای رسیدن به این هدف باشد، خوب است.

موسوی‌خوانساری افزود: نکته دوم این است که بتواند تولید انرژی برق‌آبی که نوعی انرژی تجدیدپذیر است، داشته باشد. بدین‌جهت برای رسیدن به این هدف نیز مناسب است.

وی در واکنش به مخالفان چم‌شیر گفت: آن‌ها باید بتوانند در سلسله جلساتی از مسوولان سد سوال کنند و به پاسخ‌های مورد نظر خود برسند چراکه هیچ‌کس بهتر از مهندسان مشاور طرح و کارفرمای آن پاسخ این سؤالات را نمی‌داند.

موسوی‌خوانساری در پایان تاکید کرد: متاسفانه در فضای مجازی و روزنامه‌ها مسائل و مواردی مطرح می‌شود که از نظر دست‌اندرکاران و مجری طرح مورد تایید نیست. به‌عنوان نمونه در مورد بحث تامین مالی چین و اعتباراتی که چین داده یا نداده صحبت‌هایی شده است این در حالی است که باید این موضوع را از مجری طرح سوال کنند که واقعیت چه بوده است. متاسفانه هنوز بدون دانستن واقعیت بیان این مسائل در فضای مجازی و روزنامه‌ها باعث به وجود آوردن مشکلاتی شده است.

بااین‌وجود پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو (پاون) در گفت‌و‌گویی با یکی از مهندسان اجرایی پروژه در این زمینه به برخی شبهات پاسخ داده است.

یکی از مهم‌ترین ابهامات زیست‌محیطی مطرح‌شده، مساله احتمال کاهش شدید کیفیت آب و شورتر شدن آن پس از آبگیری سد است. دراین‌باره حسن بهبودی یکی از مهندسان اجرایی پروژه به «پاون» گفت: از جمله انتقاداتی که به سد چم‌شیر وارد می‌شود، این است که در حال حاضر نیز آب این رودخانه در فصول خشک‌سال، از کیفیت مناسب برخوردار نبوده و شور است. به واسطه همین موضوع عملا با جمع آوری این آب نمی‌توان از آن استفاده بهینه‌ای انجام داد. درحالی‌که بحث چشمه‌های شور زهره و بهبود کیفیت آن موضوع جدیدی نیست و از ابتدای پیدایش طرح مدنظر متولیان طرح بوده است.

وی در ادامه گفت: برای اینکه بتوانیم پاسخ صحیحی برای این ابهام ارائه کنیم، باید ابتدا به چند سوال مانند اینکه منشا شوری آب در حال حاضر کجاست؟ عامل این شوری چیست؟ اصلا این منابع شور کننده چقدر قدرت اثرگذاری دارند و... پاسخ دهیم.

وی در پاسخ به همین سوالات افزود: اولین چیزی که در پاسخ به چنین سوالاتی به ذهن خطور می‌کند این است که در بالادست و یا اطراف سد چم‌شیر نمک وجود دارد و در اثر انحلال این نمک‌ها در آب شاهد شور شدن آب رودخانه هستیم. ولی واقعیت این نیست.

بهبودی در توضیح بیشتر این مساله گفت: اولین آزمایش و مطالعه‌ای که در این باره انجام شد و البته کار چندان دشواری هم نبود، ولی در نتیجه‌گیری بسیار مهم است، این بود که ببینیم این آب‌های شور، آب‌های جوی (Fresh water) هستند یا خیر؟ در واقع فرض اول این بوده است که لایه‌های نمکی در بالادست قرار داشته که با آب‌های شیرین (آب باران و رودخانه) مخلوط شده و در نتیجه آب‌شور شده است، لیکن آزمایش‌های انجام‌شده نشان داد این آب‌های شور که وارد رودخانه زهره می‌شوند، آب‌های جوی (Fresh water) نیستند.

وی در ادامه تصریح کرد: مطالعات به ما نشان داد منشأ شوری آب رودخانه زهره پدیده‌ای در سازند گچساران به اسم آب سازندی پرفشار است که اصطلاحا به آن آب abnormal یا غیرهنجار می‌گویند و آب‌هایی هستند که صد‌ها متر زیرزمین در زیر فشار سنگ‌ها محبوس شده‌اند؛ آب‌های شور و اشباعی که چون بین لایه‌ها محبوس شده‌اند، نمی‌توانند بالا بیایند و نشت جزئی و موضعی این آب‌ها در بستر، منشا شوری رودخانه است.

بهبودی با اشاره به اینکه برخی کارشناسان منش این شوری آب را شورابه‌های نفتی اعلام کرده‌اند، تصریح کرد: مطالعات تخصصی نشان داده که منشا اصلی همان آب سازندی پرفشار است. این آب abnormal در اعماق زیاد زیرزمین قرار دارد و از دو منطقه یکی بالادست سد و یکی پایین‌دست آن به‌صورت زه آب‌هایی از زمین خارج می‌شود.

وی در ادامه گفت: برخی با اشاره به اینکه ۷۰ درصد مخزن سد چم‌شیر بر روی سازند گچساران قرار دارد، این‌گونه نتیجه‌گیری می‌کنند که آب‌شور خواهد شد و این در حالی است که اولاً فقط ۳۶ درصد مخزن سد چم‌شیر در تماس مستقیم با سازند گچساران است، ثانیا درصورتی‌که در محدوده مخزن سد، برونزد لایه و یا گنبد نمکی وجود نداشته باشد، سازند گچساران تهدیدی برای مخزن سد نخواهد بود، برای نمونه، سد کوثر با اهداف شرب و کشاورزی در نزدیکی سد چم‌شیر احداث‌شده و نزدیک به ۲۰ سال است که در دست بهره‌برداری است. با اینکه بیش از ۸۰ درصد از سطح تماس مخزن سد کوثر بر روی سازند گچساران قرار دارد، مطلقا مساله‌ کیفیت آب ندارد.

وی ضمن رد وجود هرگونه لایه نمکی در بستر و اطراف سد چم‌شیر که باعث شوری آب این رودخانه شود، تأکید کرد: هیچ‌گونه گنبد نمکی یا به عبارت درست‌تر لایه نمکی مثل آنچه در بالا دست سد گتوند وجود داشت، در بستر مخزن سد چم‌شیر و پیرامون آن وجود ندارد.

با همه این احوال باید دید سرنوشت سد چرمشیر با تمام سرمایه‌گذاری‌هایی که برایش در دو دهه گذشته صورت گرفته به کجا ختم می‌شود. آیا سد چم‌شیر به کوثری دوم مبدل می‌شود یا سرنوشت شوم گتوند در انتظار آن است.