داود علیزاده

در سال‌های نه‌چندان دور خلاصی از شر زباله‌های شهری و صنعتی به یک معضل زیست‌محیطی برای کشورها تبدیل‌شده بود، ولی اکنون همین زباله‌ها در خدمت رشد و توسعه کشورها قرارگرفته و سالانه میلیاردها دلار ارزش‌افزوده برای اقتصاد جهان خلق می‌کند. بااین‌حال در ایران وضعیت همچون سابق است. وضعیت غیرشفاف حوزه پسماند باعث به وجود آمدن مشاغل سیاهی مثل به‌کارگیری کودکان، معتادان، مهاجران و... برای جمع‌آوری پسماند قابل بازیافت شده است.

بر اساس گفته‌های رئیس اتحادیه صنایع بازیافت ایران ارزش هشت قلم ضایعات اصلی کشور سه میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود.

سید توحید صدرنژاد بابیان اینکه این ثروت سرانجام مشخص و شفافی ندارد گفت: از این مبلغ فقط ۵۰۰ میلیون دلار به اقتصاد رسمی کشور واردشده و مابقی آن در اقتصاد سیاه در جریان است. همچنین ارزش زباله بازیافت نشده کشور نیز بیش از ۲۲۵ میلیون دلار تخمین زده‌شده است.

همچنین طبق اعلام رسمی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور روزانه 58 هزار تن زباله در شهرها و روستاهای کشور تولید می‌شود که 75 درصد از آن دفن می‌شود؛ اما دفن غیربهداشتی این حجم از زباله باعث شده است تا سالانه 50 هزار میلیارد تومان به محیط‌زیست خسارت وارد شود. این در حالی است که تنها پنج درصد از زباله‌ها براساس استانداردهای بهداشتی دفن می‌شود.

به نقل از ایسنا، در همین زمینه یک پژوهشگر زیست‌فناوری خاک دانشگاه تبریز با اشاره به افزایش روزافزون تولید پسماند گفت: در میان روش‌های مختلف مدیریت پسماند مانند سوزاندن، دفن و بازیافت بهترین و مهم‌ترین روش، «بازیافت» زباله‌های تولیدی است و در میان روش‌های بازیافت، کمپوست کردن به دلیل هزینه‌های عملیاتی کم و مزایای اجتماعی و زیست‌محیطی موردتوجه بیشتری قرارگرفته است.

کمال خلخال به روش‌های مختلف مدیریت پسماندهای شهری پرداخت و تصریح کرد: تفکیک پسماند از مبدأ یکی دیگر از مهم‌ترین روش‌هاست، یعنی ما باید به این سطح از آگاهی و فرهنگ رسیده باشیم که زباله تر و خشک، کارتن، پلاستیک، مصارف شیمیایی و دارویی را در خانه‌ها، مدارس، رستوران‌ها و انواع مکان‌های عمومی و خصوصی تفکیک کنیم.

وی با اشاره به روش‌های مدیریت پسماند گفت: بازیافت، تولید برق، استفاده از گاز متان به‌عنوان گاز شهری، استفاده از زباله شهری به‌عنوان خوراک دام از دیگر روش‌هاست اما به لحاظ تخصصی و از جنبه زیست‌محیطی و کشاورزی، تولید کمپوست به‌ویژه کمپوست مشترک (Co-composting) باید در دستور کار قرار گیرد.

خلخال با استناد مطالعات یادآور شد: در یک مقاله در سال ۲۰۱۹ همین زباله شهری را به سفره‌های گاز زیرزمینی که تخلیه‌شده بود تزریق می‌کردند که هم از آلودگی زیست‌محیطی جلوگیری کند و هم منبع گازی برای آیندگان باشد؛ بنابراین باید به دنبال راهکارهای مناسب و جدید بسته به شرایط موجود باشیم.

این پژوهشگر زیست‌فناوری خاک دانشگاه تبریز با بیان اینکه همگام با افزایش جمعیت انسانی و مصرف روزانه، میزان تولید پسماند در جوامع بشری در حال رشد و برخورد علمی و مدیریت پایدار این موضوع جایگاه مهمی پیداکرده است، تصریح کرد: در میان روش‌های مختلف مدیریت پسماند شامل سوزاندن، دفن و بازیافت، بهترین و مهم‌ترین روش «بازیافت» زباله‌های تولیدی است و در میان روش‌های بازیافت، کمپوست کردن به دلیل هزینه‌های عملیاتی کم و مزایای اجتماعی و زیست‌محیطی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.

خلخال با اشاره به مزایای فراوان فرایند کمپوست ‌شدن به جنبه‌های منفی آن همچون هدررفت نیتروژن از طریق تصاعد آمونیاک، انتشار گازهای گلخانه‌ای و بد بو و نگرانی‌های مربوط به حضور آلاینده‌های معدنی - آلی از بسترهای کمپوست که موجب گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی می‌شود، پرداخت و گفت: از طرف‌دیگر کمپوست تولیدی از زباله شهری نسبت به کمپوست تولیدی از بقایای گیاهی و کود دامی کیفیت پایین‌تری دارد. کمپوست‌های پسماند جامد شهری در ایران اغلب به دلیل شوری و وجود فلزات سنگین، کمپوست درجه دو (کلاس B) محسوب و تنها برای فضای سبز شهری و جنگل‌ها توصیه می‌شوند.

وی با بیان اینکه اخیرا از «بیوچار» (زغال تهیه شده از زیست‌توده‌های گیاهی و ضایعات کشاورزی که به‌عنوان کود استفاده می‌شود) برای محدودکردن اثرات منفی فرایند تولید کمپوست، تقویت و فراهم کردن عناصر غذایی در محصول نهایی استفاده شده است، تصریح کرد: «بیوچار» یک ماده جامد غنی از کربن است که از تبدیل ترموشیمیایی زیست‌توده در شرایط بدون اکسیژن (پیرولیز) تولید و با نقش‌های چندمنظوره خود مانند ترسیب کربن، بهبود کیفیت خاک و غیرمتحرک کردن آلاینده‌های آلی و معدنی در آب‌وخاک آلوده شناخته‌شده است.

این پژوهشگر زیست‌فناوری خاک دانشگاه تبریز افزود: «بیوچار» در فرایند تهیه کمپوست با بهبود تهویه و فعالیت آنزیمی، افزایش دما و تجزیه سریع‌تر مواد سمی در اثر متابولیسم مشترک (co-metabolism) و کاهش مدت‌زمان رسیدن کمپوست باعث بهبود کیفیت کمپوست می‌شود. اختلاط مواد اولیه مورد نیاز تولید کمپوست با مواد افزودنی همچون «بیوچار» به کمپوست شدن همنوا یا مشترک (Co-composting) معروف است.

وی با بیان اینکه در کشور ما میزان زباله تر ۷۰ درصد و خشک ۳۰ درصد و کاملا برعکس کشورهای توسعه‌یافته و اروپایی است، گفت: به دلیل افزایش حجم روزافزون مواد زائد جامد تولیدشده، بازیافت مواد آلی زباله به کمپوست نه تنها مـشکل زیست‌محیطی را حل می‌کند بلکه از جنبه‌های افزایش درآمد ملی نتیجـه قابل‌توجهی دارد. پرداخـت بـه مقوله بازیافت زباله تر و تبدیل به کود کمپوست به عنوان یک کود آلی باعـث افـزایش عملکـرد تولیـد و اصـلاح بافت و ساختمان خاک زراعی و باغی می‌شود و مزایای دیگری نیز دارد اما در کنار مزایای فراوان فرایند کمپوست شدن جنبه‌های منفی همچون هدر رفت نیتروژن از طریق تصاعد آمونیاک (NH۳)، انتشار گازهای گلخانه‌ای بد بو مانند متان (CH۴) و اکسید نیتروژن (N۲O) و نگرانی‌های مربوط به حضور آلاینده‌های معدنی - آلی از بسترهای کمپوست وجود دارد. می‌توان این جنبه‌های منفی را با افزودنی‌های مختلف همچون «بیوچار» به مواد اولیه در حال تبدیل به کمپوست محدود کرد.

خلخال با اشاره به اینکه در برخی از شهرها مانند تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و کرمانشاه برای استفاده از پسماندها کارهای خوبی صورت گرفته و حتی سایت تولید کمپوست از زباله شهری فعالیت می‌کند، گفت: متاسفانه از تمام ظرفیت‌ها در این زمینه استفاده‌نشده است و از روش‌های نوین و علمی در تولید کمپوست عقب‌افتاده‌ایم. ارتباط بین دانشگاه و دستگاه‌های مربوطه مانند شهرداری و سازمان مدیریت پسماند ضعیف است.

وی با بیان اینکه در دانشگاه‌ها باید مشکلات کشور در قالب پایان‌نامه‌های ارشد و رساله دکتری با پشتیبانی نهادهای مربوطه حل شود، تصریح کرد: متاسفانه چنین نیست و خود دانشگاه نیز توانایی پشتیبانی مالی طرح‌های وسیع در سطح استانی و ملی را ندارد این در حالی است که اجرای طرح‌های علمی و کاربردی نیازمند پشتیبانی جدی این ارگان‌ها و دولت است. به‌عبارت‌دیگر قوانین و سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه انجام‌شده اما نظارت جدی و بودجه کافی برای انجام این سیاست‌ها وجود ندارد.

خلخال با اشاره به اینکه از زباله شهری به‌عنوان طلای کثیف هم نام‌برده می‌شود و می‌تواند اثرات اقتصادی مفیدی داشته باشد، یادآور شد: برخی محققان ایرانی معتقدند که در حال حاضر ارزش زباله بازیافت نشده کشور ما بیش از ۲۲۵ میلیون دلار است و این مساله مبین آن است که پرداختن به موضوع بازیافت زبالـه تـا چـه انـدازه حیاتی و ضروری است. تولید کمپوست از پسماندهای شهری دارای اثرات اقتصادی مانند فروش کمپوست حاصله به کشاورز یا استفاده از آن در فضای سبز شهری، کاهش هزینه‌های دفن پسماند، جلوگیری از خروج سالیانه چندین هکتار زمین از چرخه تولید به دلیل دفن پسماندها، ایجاد اشتغال، امکان بازیافت پسماندهای خشک با ارزش (شامل انواع فلزات، پلاستیک و غیره) است.