«‌آيا نمي‌بيني که خداوند از آسمان آب باران و در روي زمين نهرها و جوي‌ها روان ساخت. آنگاه انواع نباتات گوناگون بدان رويانيد و با آن کشتزارهاي گوناگون و رنگارنگ به‌وجود آورد و سپس آنها به هيجان و حرکت در مي‌آيند تا يکباره به رنگ مخصوصي از سبزي و و زردي ديده شوند و منظره‌اي زيبا و اميد‌بخشي را نمايان مي‌سازند و خدا همان کشتزارها را خشک مي‌کند و به‌صورت هيزم قرار مي‌دهد. واقعا که در اين جريان زيبا تذکر و سرمشقي براي خردمندان است. براي آنان‌که اولوالالبابند.‌»

با توجه به کلام آسماني فوق، بديهي است که آب از اوان زندگي انسان موقعيت مهمي از نظر علائق وي اشغال کرده است. سرنوشت قبیله‌ها، ملت‌ها، شهرها و تمدن‌ها از نخستين روزهاي زندگي انسان به‌‌طور نسبي از طريق خشکسالي‌ها، سيل‌ها و فراواني يا کمبود آب رقم زده شده ‌است.

ایران نیز سرزمینی نسبتا خشک است‌. میانگین بارندگی سالانه در سطح کره زمین حدودا860 میلی‌متر تخمین زده می‌شود، در حالی که میانگین بارندگی ایران که تقریبا 240میلی متر است و در استان بوشهر از این مقدار هم کمتر است. علاوه ‌بر این زمان و محل ریزش نزولات جوی با نیازهای کشاورزی که عمده‌ترین مصرف‌کننده آب است، مطابقت ندارد. اکثر شهرهای بزرگ ایران نیز در مناطقی واقع شده‌اند که دسترسی آنها به منابع آب‌های سطحی کم است و اکثرا از آب‌های زیر‌زمینی استفاده می‌کنند که وجود و احداث چاه‌ها، قنات‌ها و...دلیلی بر این مدعاست.

دلایل استفاده از آب‌های زیر‌زمینی یا مزایای آن نسبت به آب سطحی را به اختصار این‌گونه می‌توان ذکر کرد:

1- آب زیر‌زمینی صاف و بی‌رنگ است.

2- کمتر به میکروب‌ها و انگل‌ها و مواد زیان‌بخش آلوده است. در مواردی که آب سطحی پس از نفوذ در زمین و عبور از طبقات ماسه‌ای و شنی ضخیم، آب زیر‌زمینی را تشکیل می‌دهد، این آب حتی می‌تواند عاری از آلودگی بیولوژیکی بوده و بدون تصفیه قابل استفاده باشد.

3-ت رکیب شیمیایی آب زیر‌زمینی تقریبا ثابت است.

4- مواد را‌دیو اکتیو به سختی می‌توانند آب زیر‌زمینی را آلوده کند، در حالی‌که آب‌های سطحی که در سطح زمین قرار دارد، به آسانی آلوده می‌شوند.

5- دمای آب زیر‌زمینی تقریبا ثابت است و از این‌رو آب زیر‌زمینی در مصارف خنک‌سازی از مزیت زیادی بر‌خوردار است.

6- هزینه استخراج آب زیر‌زمینی در بسیاری از موارد نسبت به تهیه آب از منابع سطحی‌، از طریق تاسیساتی نظیر سد یا بندکمتر است. 

پيچيدگي سيستم‎هاي منابع آب، مديريت متناسب با اين پيچيدگي را مي‎طلبد و شناخت مولفه‎هاي اصلی  و تاثير‌گذار بر این سيستم، اولين قدم در اين مسير است. در شرايط خشكسالي پيچيدگي‎هاي موجود در سيستم افزايش مي‎يابد و اجراي يك سري اقدامات ويژه را از سوي دستگاه‎های اجرائی مربوط طلب مي‎كند. در استان بوشهر بالغ بر 13500 حلقه چاه و چشمه و رودخانه‌های دائمی شاپور‌، دالکی‌، اهرم (به‌طور مشترک رود حله‌)‌، دشت پلنگ و باغان (‌سرشاخه‌های مند‌) و رود‌خانه‌های فصلی متعددی وجود دارد که سالانه بالغ بر یک میلیارد متر مکعب برداشت آب از آنها صورت می‌گیرد. قریب 90 درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی و بقیه در سایر کاربری‌ها استفاده می‌شود. برداشت‌های بی‌رویه و برخوردار نبودن از کشاورزی مکانیزه و همچنین عدم بازچرخانی و استفاده چند باره از آب موجب شده است، منابع آب استان به‌شدت متاثر از پدیده‌های طبیعی مانند خشکسالی و یا انسان ساخت مانند توسعه صنعتی و افزایش جمعیت و نیاز به تولید غذای بیشتر باشد.

 در همین راستا مطالعه 15 طرح بزرگ توسعه منابع آب استان  مشتمل بر چهار سد مخزنی بزرگ‌، پنج طرح آبرسانی و شش شبکه آبیاری و زهکشی و پیشنهاد مطالعه امکان‌سنجی اجرای 40 طرح کوچک توسعه منابع آب در دستور کار شرکت آب منطقه‌ای استان قرار گرفته است. تمرکز همه‌جانبه بر این طرح‌ها و استفاده حد‌اکثری از منابع اعتبار عمومی و ظرفیت‌های قانونی جذب و به‌کارگیری سرمایه‌های بخش خصوصی و غیر دولتی تنها گزینه ایجاد ظرفیت‌های پیش از بحران است. جلب مشارکت مردمی و واگذاری مدیریت منابع آب به بهره‌برداران و تشکل‌های قانونی آب‌بران و ارتقا بهره‌وری آب در کاربری‌های مختلف به‌ویژه تولیدات کشاورزی ضامن استفاده بهینه از سرمایه‌ها و زیرساخت‌های احداثی است.

منابع آب زیر زمینی استان بوشهر شامل منابع آبی آبرفتی و آهکی است‌. منابع آبرفتی شامل 32 دشت بزرگ و کوچک می‌شود.

سازندهای آسماری- جهرم و ايلام- سروک از جمله سنگ‌های کربناته‬ای هستند که ‌می‌توان به‌عنوان آبخوان‌های آهکی در نظر گرفته شود. بر اساس گسترش این سازندها، تاقدیس آهکی گیسکان، تاقدیس آهکی چاه پیر و تاقدیس آهکی خورموج به‌عنوان مهم‌ترین مخزن‌های آهکی در منطقه قابل توجه هستند. چاه‌های حفاری شده در این تاقدیس‌ها و وجود چشمه‌های آبگرم که از این تاقدیس‌ها خارج می‌شوند، نشانگر وجود آبخوان آهکی در این تاقدیس‌ها است.

در کنار این تاقدیس‌ها دشت‌های آبرفتی نیز وجود دارند که قابل توجه‌ترین آنها دشت برازجان، دشت اهرم و دشت خورموج قرار دارند که از نظر تعداد چاه‌های بهره‌برداری و وضعیت منابع آب زیرزمینی دارای اهمیت هستند.

نبود منابع آبی پایدار در استان بوشهر و شور شدن آب‌های زیر‌زمينی به‌دلیل برداشت بی‌رویه و استفاده نادرست از آب موجود موجب شده تا نخلستان‌های استان بوشهر در چند سال اخیر بدترین دوران بی‌آبی خود را سپری کنند. نخلستان‌های استان را نیز تحت تاثیر قرار داده که در صورت تداوم وضعیت موجود بسیاری از نخلستان‌های این استان به‌دلیل نبود آب به مرور زمان از بین خواهند رفت. 

با کاهش شدید ميزان آب رودخانه دالکی که از استان فارس سرچشمه می‌گیرد، تنها بخشی از نخلستان‌های کنار دستی این رودخانه سیراب می‌شوند و بسیاری از نخلستان‌هايي که در پایین‌دست و فاصله دورتر از این رودخانه قرار دارند، خطر خشکسالی آنها را تهدید می‌کند.

از مجموع 13هزار و 548 منابع آب زیرزمینی این استان، سالانه 510 میلیون متر مکعب آب برداشت می‌شود. این منابع شامل چاه، چشمه و قنات در دشت‌های استان بوشهر است که 130 میلیون متر مکعب آب به‌صورت مازاد بر ظرفیت آنها، برداشت می‌شود.

خشكسالي‌هاي مستمر سال‌های گذشته در كنار اقليم خشك استان سبب كاهش شديد منابع آب زيرزميني شده است و اين استان در شرايط بحراني ناشي از كم‌آبي قرار دارد. ۶۵ درصد آب آشامیدنی، صنعت و كشاورزي استان بوشهر از منابع زير‌زميني است و دشت‌هاي استان بوشهر از نظر كمي و كيفي با كسری بیش از 90 ميليون متر مكعب آب در سال روبه‌رو هستند و از طرفي ميزان شوري اين مخازن رو به افزايش است‌. منابع آب زير‌زميني استان بوشهر از طريق بيش از ۱۳ هزار حلقه چاه مجاز كه پنج هزار و۷۰۰ حلقه آن غير مجاز و فاقد پروانه است، برداشت مي‌شود كه سالانه بیش از 40 ميليون مترمكعب آن بيلان منفي است و در واقع برداشت و استحصال آب از منابع زير‌زميني حدود 40 ميليون متر مكعب بيش از تغذيه طبيعي و مصنوعي اين منابع است.

از مجموع ۳۲ دشت موجود در استان بوشهر برداشت آب سه دشت بوشكان، جم و ريز ممنوع بوده و ۹ دشت ديگر نيز در آستانه ممنوعيت برداشت آب قرار دارند.

آماربرداری سراسری منابع آب زیر‌زمینی استان شامل چاه‌، چشمه و قنات‌ها، در حدود هر پنج سال یک‌بار از طریق شرکت‌های مهندسین مشاور دارای صلاحیت و تحت نظارت کمیته عالی آماربرداری شرکت آب منطقه‌ای استان و شرکت مدیریت منابع آب ایران صورت می‌گیرد.

آخرین آماربرداری منابع آب زیرزمینی مربوط به سال89- 1388 به ترتیب در شمال و جنوب استان و آماربرداری قبلی مربوط به سال82 -1381 است.

 طبق گزارش‌های موجود حجم کل برداشت آب از 13548 منبع آبی شناسایی شده مجاز و غیر مجاز استان بالغ بر 512 میلیون متر مکعب است که سالانه بالغ بر 93میلیون متر مکعب ‌مازاد بر ظرفیت مجاز از منابع زیرزمینی برداشت آب صورت می‌گیرد. به‌عبارت دیگر، حجم تغذیه طبیعی و مصنوعی سفره آب‌های زیرزمینی در شرایط نرمال  بارندگی سالانه قریب420 میلیون متر مکعب و حجم برداشت و استحصال آب حدود 500 میلیون متر مکعب و در نتیجه دشت‌های استان سالانه با 93 میلیون متر مکعب کسری مخزن مواجه می‌شود. در شرایط خشکسالی وضعیت به مراتب حادتر است.

طبق مقررات شرکت‌های آب منطقه‌ای استانی موظف هستند، به‌صورت مستمر منابع آب سطحی و زیر‌زمینی حوضه عمل خود را از منظر احجام و ظرفیت موجود‌، برداشت‌ها از سوی بهره‌برداران و مقایسه میزان تخلیه از منابع و تغذیه طبیعی و یا مصنوعی و به اصطلاح بیلان منابع را به‌طور مستمر اندازه‌‌گیری و پایش کنند. 

شرکت آب منطقه‌ای استان با اندازه‌گیری ماهانه‌، فصلی و سالانه سطح آب، ‌تغییرات سطح ایستایی و کاهش و یا افزایش ذخیره آب زیر‌زمینی را پایش و تحلیل کرده و همچنین با نمونه‌برداری و انجام آزمایشات فیزیکوشیمیایی به‌وسیله آزمایشگاه‌های معتبر و معتمد منابع آب و محیط زیست‌، مشخصات کیفی و تغییرات کیفیت آب را نیز رصد می‌کنند.

اندازه‌گیری سطح آب سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌های دارای شبکه استان از طریق قریب 362حلقه چاه مشاهده‌ای صورت می‌گیرد.

علاوه ‌بر آن به‌منظور پایش کمی و کیفی منابع آب در مدار بهره‌برداری نیز به ترتیب طی دوره‌های فصلی و شش‌ماهه از 439حلقه چاه کشاورزی نمونه‌برداری صورت گرفته و پس از انجام آزمایشات لازم تجزیه و تحلیل می‌شود.  

نتایج مطالعات نشان می‌دهد که در همه دشت‌های استان علاوه بر افت سطح ایستابی و کاهش کمیت منابع آب، تغییرات کیفی و شور شدن منابع آب نیز روند رو به رشد و نگران‌کننده‌ای را دنبال می‌کند، به قسمی که در برخی از دشت‌ها باعث غلبه سفره شور بر شیرین و پیشروی جبهه شور شده، کیفیت آب چاه‌ها به‌طور مستقیم برای آب آشامیدنی و کشاورزی قابل استفاده نبوده و نیاز به شیرین‌سازی و فرآوری آن است که این کار هزینه قابل توجهی را بر مصرف کنندگان تحمیل کرده و می‌تواند مخاطرات و عواقب بدی از جهت زیست‌محیطی در پی داشته باشد.

پایش کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی استان از طریق 845 حلقه چاه ‌مشاهده‌ای، اکتشافی‌، انتخابی کمی و انتخابی کیفی در بازه‌های زمانی ماهانه‌، فصلی‌، شش‌ماهه و سالانه صورت می‌گیرد.

شبکه اندازه‌گیری براساس مطالعات منابع آب‌، شاخص‌ها و مبانی علمی به قسمی جانمایی و انتخاب شده که بتواند معرف پارامترهای کمی و کیفی سفره آب زیرزمینی دشت و یا محدوده باشد.

اطلس و بیلان آبی دشت‌های کشور بر اساس این شبکه به هم پیوسته تعیین و مبنای تصمیم‌گیری و طبقه‌بندی دشت‌ها و صدور مجوز تخصیص و یا اجازه برداشت آب و یا اعمال محدودیت‌های خاص می‌شود.

مقایسه تعداد و تخلیه چاه‌های بهره‌برداری استان طی 10 سال گذشته

با وجود افزایش 52 درصدی تعداد چاه های بهره‌برداری استان (طی سال‌های 82 تا 89)، میزان تخلیه در این دوره آماری فقط به مقدار25 درصد افزایش داشته‌ که نشانگر کاهش متوسط توان آبدهی هر چاه  از حدود 42000 متر مکعب در سال 82 به 34000 متر مکعب در سال 89 است. به عبارتی دیگر این پدیده به معنای این است که به‌طور طبیعی با افزایش نامحدود تعداد چاه‌ها، حجم بهره‌برداری هر چاه به‌دلیل کاهش توان آبدهی آبخوان‌ها (که ازحجم تجدید شونده محدودی برخوردار هستند) نه تنها افزایش نمی‌یابد، بلکه با کاهش مواجه خواهد بود و در نهایت ادامه این روند منجر به نابودی آبخوان‌ها می‌گردد.

براساس مطالعات انجام شده سرانه منابع آب تجدید شونده در کشور حدود هزار و 600 مترمکعب در سال برآورد شده است.

در دهه اخیر سرانه منابع آب تجدید شونده استان بوشهر با نزدیک به یک میلیون و سی هزار نفر جمعیت و دارا بودن 1963 میلیون ‌مترمکعب منابع آب تجدیدشونده، هزار و 900 متر مکعب است.

در شرایط خشکسالی و مهار جریان‌های سیلابی در بالادست‌، سرانه آب تجدید شونده استان در سال آبی 91-1390 با دارا بودن 1126 میلیون متر مکعب به عدد هزار و 100 متر مکعب رسیده است‌. 

بالغ بر 70 درصد آورد حوضه آبریز «مند» به‌عنوان بزرگ‌ترین حوضه ‌منتهی به استان بوشهر با احداث سدهای مخزنی ساخته شده و یا در دست ساخت در استان فارس‌ مهار شده و این امر تاثیر زیادی بر حجم و سرانه آب تجدید‌شونده استان بوشهر گذاشته ‌و خواهد گذاشت. غالب جریان باقیمانده نیز به‌خصوص خارج از فصل سیلابی شور و به‌طور مستقیم غیر قابل استفاده است.

در شهرستان‌های دشتی و تنگستان، پنج دشت دارای شبکه اندازه‌گیری سطح آب زیرزمینی بوده که با توجه به پایش‌های انجام شده بیشترین میزان افت سطح آب سفره در این محدوده‌ها مربوط به آبخوان دشت پلنگ بوده که به‌طور متوسط سالانه حدود یک و نیم متر افت نشان می‌دهد. اگرچه دشت‌های خورموج، کاکی و چاهگاه افت سطح ایستابی کمتری را نشان می‌دهند‌، اما مواجه شدن با شوری آب زیرزمینی در قسمت وسیعی از دشت که بهره‌برداری از آن در آینده با مشکل مواجه خواهد شد.

در شهرستان دشتستان به ترتیب آبخوان ممنوعه بوشکان و نیز آبخوان‌های دهرود-تنگ ارم و برازجان با میزان افت سطح آب در حدود 150، 80 و40 سانتی‌متر قرار دارند که در این میان آبخوان‌های بوشکان و دهرود-تنگ ارم به‌دلیل بهره‌برداری بی‌رویه در معرض نابودی کامل قرار دارد.

علاوه‌بر کمبود آب کشاورزی‌،کمبود آب آشامیدنی نیز در این مناطق به شدت وجود دارد.

همچنین در شهرستان‌های کنگان، دیر و جم با توجه به پایش‌های صورت گرفته بیشترین میزان افت سالانه به آبخوان‌های دشت ریز (بیش از 150سانتی‌متر سالانه‌) و جم 90 سانتی‌متر و کمترین افت مربوط به آبخوان ساحلی دیر‌–کنگان (20 سانتی‌متر سالانه) اختصاص دارد. گفتنی است که دشت‌های جم‌، ریز و آبدان در وضعیت بحرانی در این حوضه قرار دارند. دشت آبدان در معرض و خطر غلبه سفره شور بر شیرین و از حیز انتفاع خارج شدن و تبدیل به یک سفره نامتعارف است.

پیش از آغاز دوره اخیر خشکسالی، کیفیت آب زیرزمینی در 11 محدوده مطالعاتی در گروه لب شور و در پنج محدوده شور بوده است، در حالی‌که در دوره اخیر خشکسالی کیفیت آب زیرزمینی در یکی از محدوده‌ها (بندر گناوه) در گروه خیلی شور قرار گرفته و از تعداد محدوده‌های دارای آب زیرزمینی با کیفیت لب شور کاسته و تعداد محدوده‌های با کیفیت آب شور و خیلی شور افزوده شده است.  

 

استان بوشهر بالاترین ضریب خشکسالی و تاثیر‌پذیری از کاهش بارندگی‌ها طی هفت سال اخیر در بین استان‌های کشور داشته است. اتخاذ تمهیدات سازه‌ای و غیر سازه‌ای در مدیریت بحران خشکسالی اجتناب‌ناپذیر است و انتظار می‌رود  توجه جدی به این مهم صورت گیرد.

بررسی تحلیلی افت کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی استان نشان می‌دهد که همه دشت‌های استان به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب به‌خصوص در بخش کشاورزی‌، خشکسالی‌های  پیاپی و اجرا نشدن طرح‌های تعادل‌بخشی و تغذیه مصنوعی و آبخیزداری متناسب با میزان برداشت آب از طریق مصرف‌کنندگان از کسری مخزن و بیلان منفی برخوردار است.

 به هم خوردن تعادل طبیعی ذخیره آب دشت‌ها و پیشی گرفتن برداشت و استحصال در مقایسه با ذخیره طبیعی ناشی از بارندگی و جریان سیلاب‌ها و تغذیه مصنوعی در همه دشت‌های آبی استان قابل مشاهده است. این امر تهدیدی جدی برای بالغ بر 90 و 7000 هکتار باغات و زراعت آبی استان و امرار معاش کشاورزان و باغداران و تولید ملی و خود‌کفایی در تولید محصولات کشاورزی کشور است.

مصرف آب کشاورزی طی هفت ساله اخیر از منابع سطحی و زیرزمینی تفاوت محسوسی نداشته است، در حالی‌که طی این دوره سطح وسیعی از اراضی و باغات تحت آبیاری‌های نوین قرار گرفته است‌. کاهش مصرف آب صورت نگرفته ؟!! یا به سطوح زیرکشت اضافه شده است ؟! ‌بنابراین رعایت الگوی کشت و اصلاح الگوی مصرف و استفاده از کشت‌های مقاوم و کم‌آب‌بر ‌و توسعه کشاورزی مکانیزه مورد تاکید است.

 اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی و آبخیزداری 

بر اساس بند (ب) ماده (5) آیین‌نامه اجرایی ماده (11) قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی‌، اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان جهاد کشاورزی استان همزمان و متناسب با اجرای طرح‌های توسعه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای نسبت به اجرای طرح‌های جامع  آبخیزداری در حوضه‌های آبریز سد‌های در دست اجرا اقدام کند.

- استفاده از منابع آب و خاک نا‌متعارف

- اجرای برنامه‌های مدیریت ریسک خشکسالی 

- تخصیص آب زیر‌زمینی در برنامه پنجم توسعه‌: استمرار خشکسالی‌ها‌، برداشت بی‌رویه از منابع زیر‌زمینی کسری مخزن در همه دشت‌ها‌، سبب شده است در برنامه پنجم توسعه به استثنا تخصیص آب آشامیدنی شهری و روستایی در هیچ یک از دشت‌های استان تخصیص آب کشاورزی و صنعت در نظر گرفته نشود. 

- لزوم اجرای طرح‌های آبرسانی و تامین اعتبار آنها 

- اخذ مجوزهای قانونی و تخصیص آب سد کوثر از وزارت نیرو

- استفاده از منابع آب غیر متعارف با نصب و راه‌اندازی آب‌شیرین‌کن در نوار ساحلی و یا روی منابع شور و لب شور.

- مطالعات جامع جانمایی و ظرفیت‌سنجی نصب و استقرار آب‌شیرین‌کن‌ها در نوار ساحلی جنوب کشور - مدیریت مصرف آب ‌و کاهش هدر رفت آب در شبکه‌ها‌ی توزیع آب شهری و روستایی

- بازچرخانی آب و استفاده چند‌باره از این منبع حیاتی‌ به‌خصوص اجرای سامانه‌های جمع‌آوری‌، تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب ‌مجتمع ها و سکونتگاه‌های شهری، روستایی، صنعتی و خدماتی و حتی کشاورزی.

- فرهنگ‌سازی و اصلاح الگوی مصرف آب

ما در حال ‌برداشت آب‌هاي فسيلي هستيم؛ ‌آب‌هايي که از چند ميليون ‌سال پيش در زير زمين انباشته ‌شده است.