بامداد جنوب - الهام بهروزی:امروز به شهری قدم گذاشتیم که این روزهایش سخت حسینی است و حال و هوای غریبی دارد. نخلستان‌های سبز و دشت‌های وسیعش بسان صحرای کربلاست و خیمه‌گاه‌هایی که در دو سمت قامت برافراشته‌اند و اسب‌ها و و هیات‌هایی که آمده‌اند تا بار دیگر راوی تراژیک‌ترین حماسه دینی باشند و شجاعت و وارستگی امام حسین (ع) و یارانش را در مقابل یزیدیان به نمایش بگذارند. تنگستان و مرکز آن اهرم از دیرباز پذیرای تعزیه بوده است؛
از این‌رو، «تعزیه» در این خطه قدمتی دیرینه دارد؛ در این خصوص جهانشیر یاراحمدی در کتاب «نمایش در بوشهر» نوشته است: «مهم‌ترین و تاثیرگذارترین بخش هنرهای نمایشی در سطح تنگستان «تعزیه» و «شبیهخوانی» است... . سابقه برگزاری تعزیه در سطح شهرستان را محمد تنگستانی این‌گونه بیان می‌کند: «تا جایی که به یاد دارم، همیشه به سعی و کوشش مرحوم حاج شیرعلی علمدار که خود بسیار مشتاق تعزیه بود، هر ساله به مناسیت‌های مختلف مذهبی به‌خصوص در ماه محرم به مدت سه روز اجرا می‌شد. روز هشتم مخصوص شهادت حضرت علی‌اکبر (ع)، روز نهم شهادت حضرت عباس (ع) و روز دهم که نخصوص شهادت امام حسین (ع) بود و هر سه نقش هم خود مرحوم علمدار برعهده داشت». همچنین در بخش دیگر این کتاب در این‌باره آمده است: «حاج‌عطاالله صدری که هم‌اینک بازنشسته آموزش و پرورش است، می‌گوید: تعزیه‌خوانی در اهرم سابقه‌ای بسیار طولانی دارد که من از آن اطلاعی ندارم اما از اوایل جلوس سلطنت پهلوی (رضاشاه) جریان تعزیه در سطح شهرستان به حال تعلیق درآمد. کسانی همچون مرحوم حاج‌حیدر حبشی و مرحوم مشهدی محمدعلی شجاعی از متولیان اصلی تعزیه بودند که مرحوم حاج شیرعلی علمدار که جوان‌تر از سایرین بود، در سال 35 با گروهی از فرهنگیان اهرم (آموزگاران) تصمیم گرفتند که بنای تعزیه در اهرم تجدید شود و جایگاه آن را در منزل بنده نهادند، وجوهی از بین افراد حمع‌آوری شد.... . در خصوص شبیهخوانی مرحوم حاج شیرعلی علمدار سابقه زیادی در این خصوص داشت و نسخه‌های فراوانی از گذشته همراه داشت و چیزهایی هم از برداشت، از ایشان دعوت شد تا در آن آیین همکاری کنند... ».
با این اوصاف، متوجه می‌شویم که مرحوم شیرعلی علمدار یکی از احیاکنندگان آیین تعزیه در تنگستان بوده است، البته ماشاءالله جعفرقائدی دیگر تعزیه‌گردان اهرمی است که در این سال‌ها به این مهم اهتمام داشته است. در این میان، ما برا کسب اطلاعات بیشتر به سراغ سعید گلچمن، هنرمند بااخلاق و باتجربه تئاتر تنگستان رفتیم که تجربه شبیهخوانی و بازی در تعزیه را داشته و دارد. وی که از سال 80 فعالیتش را در تعزیه آغاز کرده و در کارنامه هنری خود بازی در نقش «غلام حر» در مجلس تعزیه‌خوانی حربن یزید ریاحی، شبیهخوانی نقش «ارزق شامی» در مجلس تعزیه‌خوانی حضرت قاسم، شبیهخوانی نقش «عبیداللهبن زیاد» در مجلس تعزیه‌خوانی طفلان مسلم‌بن عقیل، شبیهخوانی نقش «شمربن ذی الجوشن» در مجالس تعزیه‌خوانی امام حسین (ع)، ابوالفضل (ع)، علی‌اکبر(ع) و علی‌اصغر (ع)، شبیهخوانی نقش «یزیدبن معاویه» در مجلس تعزیه‌خوانی اربعین، شبیهخوانی نقش «ابن‌ملجم مرادی» در مجلس تعزیه شهادت امام علی (ع) و راوی مجالس تعزیه‌خوانی در سال‌های 89 و 96 را ثبت کرده است. گلچمن همچنین یکی از پژوهشگران حوزه تعزیه و تعزیه‌خوانی در تنگستان به‌شمار می‌رود. در ادامه شما را به خواندن گفت‌وگویمان با سرپرست گروه نمایش «آریو»ی تنگستان و تعزیه‌خوان این خطه دعوت می‌کنم.
آقای گلچمن، کمی در خصوص قدمت تعزیه در تنگستان برای ما بگویید؟
تعزیه تنگستان بدون‌شک یکی از قدیمی‌ترین تعزیه‌های استان بوشهر است که قدمت آن نزدیک به 120 سال تخمین زده می‌شود. البته قبل از برگزاری مجالس تعزیه‌خوانی از سوی افراد بومی، گروه های تعزیه‌خوان دوره‌گرد و پرده‌خوان از شهرهایی مثل شیراز، لامرد، گله‌دار، شهررضا و اصفهان به تنگستان و شهر اهرم آمده و همه ساله در ایام محرم اقدام به برگزاری مجالس تعزیه‌خوانی میکردند تا این‌که افراد بومی مانند شیرعلی علمدار و شاه‌عباس صفوی‌ریشهری به اتفاق برادرش شاهمحمدحسن و عطاالله صدری به مرور زمام امور تعزیه تنگستان را به دست گرفته و شکوه تعزیه تنگستان بدون شک مرهون تلاش‌های این افراد است. به‌خصوص حاج شیرعلی علمدار که به گفته جهانشیر یاراحمدی در کتاب «تعزیه و تعزیه‌خوانی در بوشهر» یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌خوانان جنوب است و اکنون نیز نوه‌اش همه ساله اقدام به برگزاری تعزیه‌خوانی در شهر اهرم و روستاهای اطراف می‌کند.
قدیمی‌ترین بناینگذار تعزیه در این خطه چه کسی است و آیا هیات این فرد همچنان پا برجا هست؟
همان‌طور که گفتم افرادی مانند شیرعلی علمدار، شاه‌عباس صفوی‌ریشهری و سیدعطاءالله صدری قدیمی‌ترین بانیان تعزیه‌خوانی در تنگستان هستند و هیات تعزیه‌خوانی «علمدار» که به همت حاج شیرعلی علمدار بنیان گذاشته شد، هم‌اکنون با مسوولیت نوه‌اش به نام غلامحسین علمدار فعال‌ترین هیات تعزیه‌خوانی در سراسر تنگستان است.
عمده‌ترین تعزیه‌هایی که در شهرستان تنگستان اجرا می‌شود، کدام هستند؟
شهرهای آباد، دلوار و روستاهای سمل و بندر رستمی هم به‌جز شهر اهرم هر سال مراسم تعزیه‌خوانی دارند ولی مهم‌ترین مجالس تعزیه‌خوانی در اهرم برگزار می‌شود که از روز هفتم تا دهم محرم مجالس تعزیه‌خوانی شهادت طفلان مسلم، حضرت قاسم و علی‌اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل (ع)، امام حسین (ع)، علی‌اصغر (ع) و .... به تصویر کشیده می‌شود. دیگر مجلس تعزیه‌ای که در طول سال و در ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، مجلس تعزیه‌خوانی شهادت امام علی (ع) است که این تعزیه در شب 21 رمضان برگزار می‌شود.
قابلیت منحصربه‌فرد فرد تعزیه در تنگستان کدام است و شاخص‌ترین شبیه‌خوانان و تعزیه گردان‌های اهرم کدامند؟
وجه متمایز تعزیه اهرم نسبت به دیگر تعزیه‌ها در شکل و شیوه مجالس تعزیه‌خوانی است که در کنار شبیهخوانی، شبیه‌سازی واقعه کربلا نیز رخ می‌دهد. برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی در زمینی که کاملا در میان نخلستان‌های سر به فلک کشیده محصور شده است و در کنار آن جوی آبی نیز روان است که از آن به‌عنوان شط فرات استفاده می‌شود و به همراه دشت‌های اطراف میدان، خود عاملی است که باعث هر چه زیبا‌تر شدن جلوه‌های بصری و تصویری تعزیه‌خوانی در تنگستان شده است. سیاهی لشکرهای زیاد، اسبان و شتران فراوان و زمینی بزرگ و وسیع با برپایی خیمه‌های متعدد اولیاء و اشقیاء از دیگر دلایلی است که به شبیه‌سازی واقعه کربلا از سوی تعزیه‌خوانان اهرمی در کنار شبیهخوانی کمک زیادی کرده است. حتی گاه پیش می‌آید که خیلی از نبردهای سپاه اشقیاء با شبیه‌خوان حضرت عباس (ع) در وسط نخل‌های پر از آب رخ می‌دهد که این خود حال و هوای عجیبی را در بین تماشاگران ایجاد کرده و آنها را بیشتر و بیشتر مبهوت و مسحور مجلس می‌کند. در حدود 50 سال قبل که به علت امکانات اندک هنوز استفاده از میکروفن و بلندگو در مراسم تعزیه‌خوانی مرسوم نبود، بازیگران از صدای کاملا طبیعی و قدرتمند خود برای شبیهخوانی استفاده میکردند و همین باعث ارتباط دوچندان شبیه خوانان هنرمند با مردم می‌شد.
یکی از این شبیه‌خوانان زنده یاد کدخدا احمد سلیمانی بود که که بازی‌ها و نقش‌آفرینی‌های کم نظیرش هنوز از یاد و خاطره مردم اهرم نقش برنبسته است. حاج علی انصاری نیز که در مقطعی نقش «شمر» را بازی می‌کرد، جز اولین کسانی بود که در تعزیه بوشهر نیز به شبیهخوانی می‌پرداخت. وی در تعزیه محله امام‌زاده به شبیهخوانی مشغول بود و علاوه بر اهرم در تعزیه این محله نیز شبیهخوانی می‌کرد. خود زنده‌یاد حاج‌شیرعلی علمدار تعزیه‌گردان و تعزیه‌خوان قهاری بود که در تعزیه‌گردانی، شبیهخوانی نیز می‌کرد. در تعزیه‌خوانان نسل حاضر هم چهره‌های مستعد و توانمند زیادی هستند که در سال‌های اخیر شبیه‌خوانی‌های متفاوتی را از خود ارائه داده‌اند.
تعزیه با وام گرفتن از واقعه کربلا، چقدر در آگاه‌سازی و بازشناسی این قیام بزرگ نقش دارد؟
به‌یقین تاثیر زیادی خواهد داشت البته اگر به بعد فلسفی و معنوی قیام امام حسین (ع) هم توجه کنیم.
چطور شد که به سمت تعزیه جذب شدید؟
فعالیتم در تئاتر ناخودآگاه مرا به سمت تعزیه کشاند. البته از کودکی علاقه‌ای وافر به تعزیه‌خوانی داشتم و بیننده‌ای پروپاقرص برای مجالس تعزیه‌خوانی بودم. اولین نقشم را در سال 1380 با شبیهخوانی «غلام حر» بازی کردم و سپس ارزق شامی، عبیداللهبن زیاد، شمربن ذی‌الجوشن، عمر سعد و اکنون نیز بار دگر «شمرخوان» خواهم بود.
شما در تعزیه امسال ایفاگر کدام نقش هستید؟ البته پیش از این سابقه بازی در نقش عمرسعد را داشتید؛ شخصیتی متزلزل و دنیاباخته، چه احساسی از این نقش دارید؟ و دوست دارید در آینده کدام شخصیت را بازی کنید؟
امسال به حول قوه الهی شبیه‌خوان نقش «شمر» خواهم بود. بله، درست است در سال‌های گذشته عمر سعد را شبیهخوانی کرده‌ام و به نظرم شخصیتی جالب آمد که هم سودای جنگ دارد و هم در اندیشه صلح است. در واقع یکی به میخ می‌زند و یکی به تخته. در آستانه صلح با امام حسین (ع) است ولی با رسیدن شمر و شنیدن تهدید‌ها و وعده‌هایش، همه قول و قرارها را فراموش می‌کند و تن به جنگ می‌سپارد... . راستش تقریبا همه اشقیاخوان‌ها را بازی کرده‌ام، از شمر گرفته که 9 سال ایفاگر این نقش بوده‌ام تا عمرسعد، ارزق شامی، عبیداللهبن زیاد، غلام حر و ابن‌ملجم مرادی در مجلس تعزیه‌خوانی امام علی (ع) ولی اگر روزی اولیاء‌خوان شوم، بی‌شک نقش حضرت ابولفضل(ع) را ترجیح می‌دهم؛ چون احساس می‌کنم جای کار زیادی دارد که تاکنون ندیده‌ام شبیهخوانی این شخصیت مستحکم پر رمز و راز را همان‌طور که بوده، بازی کند... .
تلخ‌ترین خاطره‌ای که در تعزیه برای شما رقم خورد، کدام است؟
خاطره تلخی خوشبختانه از تعزیه در ذهنم نیست ولی خاطرات جالبی از اشقیاء‌خوانی دارم که مهم‌ترینش مخالفت کل بستگانم برای بازی کردن در نقش «شمر» در سال‌های ابتدایی بازی‌ام در این نقش بود. به‌خصوص مادر بزرگم و مادر همسرم که خود از سادات است. البته در طول مسیر حرکت کاروان تعزیه به سمت میدان و در هنگام برگزاری مراسم هم کم ناسزا از مردم نمی‌شنویم که برایم اصلا ناراحت‌کننده نیست!
شما قواعد سنتی تعزیه را از چه کسی آموختید؟
خب، دیدن مکرر مجالس تعزیه‌خوانی و تجاربی که در این حیطه کسب کردم، کمک بسیاری در شناخت و یادگیری قواعد تعزیه‌خوانی به من کرد.
در پایان برای ما بگویید، در نمایش تعزیه حس چقدر نقش دارد؟
به‌طور قطعا هر جا صحبت از «بازی» است، حس می‌تواند در آن تعیین‌کننده باشد. شبیهخوانی هم خود به‌نوعی بازی کردن است که اتفاقا حس نقشی بسیار مهم در آن دارد. بدون‌شک یک اولیاء‌خوان یا یک اشقیاء‌خوان بدون حس نمی‌توانند با مردم و مخاطبان ارتباط برقرار کنند. هرچند که هستند افرادی که مخالف بازی‌های تئاتری در شبیهخوانی هستند و صرفا به رعایت قواعد سنتی شبیهخوانی در این حیطه اعتقاد دارند.
در پایان یادآوری می‌شود، تعزیه آیینی است که در استان بوشهر قدمت دیرینه‌ای دارد و در جزیره خارگ، روستای زیارت از توابع دشتستان، روستای درودگاه، بندرریگ، اهرم از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. این آیین بازگوکننده حماسه حسینی است که بدون‌شک در بصیرت‌افزایی مردم نقش بسزایی را ایفا می‌کند. از این‌رو، حفظ و اجرای این آیین سنتی در گوشه‌گوشه استان موجب تحکیم پیوند مردم با باورها و ارزش‌های انسانی می‌شود؛ چراکه لحظه لحظه نهضت حسینی درس «اخلاق» و «شرافت» است.
