بامداد جنوب:

در باغ وحش‌ها برای هر حیوانی قفسی را آماده کرده‌اند و بیشتر حیوانات را با جفتشان نگه‌داری می‌کنند و برای برخی حیوانات هم زیستگاه مصنوعی ایجاد کرده‌اند و امکان تماشای جانوران برای عموم مردم وجود دارد. یک باغ وحش می‌تواند از بخش‌های جانوران آبزی، پرندگان، جانوران دوزیست و... تشکیل شود که تمام اینها بستگی به وسعت مکان باغ وحش دارد. باغ‌های وحش در شهرهای بزرگ دنیا به‌عنوان مراکز پژوهشی جانورشناسی نیز کاربرد دارند. معمولا قفس‌های حیوانات درنده از میله‌های آهن محکم ساخته می‌شود و گاه نیز در اطراف محوطه زندگی این حیوانات استخرها و دریاچه‌های عمیق می‌سازند. درباره باغ وحش‌ها در ایران سوالات زیادی مطرح می‌شود از جمله، نوع کاربرد آن، وضعیت نگهداری حیوانات و نحوه جمع‌آوری آنها و... . در همین رابطه گفت‌وگویی با مدیرعامل انجمن پرنده‌شناسان آوای بوم ترتیب دادیم که می‌تواند برای مخاطبان صفحه اجتماعی جالب باشد. آقای ایمان ابراهیمی در پاسخ به سوالات ما می‌گوید:

پاسخ به این سوال، موضوع دعوا و بحثی است که بیش از ۱۰۰ سال است در دنیا به‌صورت جدی میان فعالان حوزه حیات وحش و محیط زیست جریان دارد و دادن یک جواب بله یا خیر به این سوال بسیار دشوار است. مخالفان وجود باغ وحش‌ها تعریفی از رعایت حقوق حیوانات دارند که در آن تعریف، اسارت حیوان و گرفتن حق زندگی آزادانه از جاندار تحت هیچ شرایطی توجیهی نخواهد داشت و موارد استثنایی که قائل به آن هستند بسیار محدود و انگشت شمار است. برای این دسته از افراد، باغ وحش خوب باغ وحش بسته است! اما از سوی دیگر، بسیاری از کارشناسان محیط زیست و حیات وحش نه تنها با حضور باغ وحش‌ها مشکلی ندارند، بلکه وجود باغ وحش در مناطق گوناگون را ابزاری برای حفظ و حمایت حیات وحش می‌دانند. از این دیدگاه، باغ وحش مجموعه‌ای است که امکان پژوهش بر روی جانداران را فراهم می‌کند، می‌توان از آن برای معرفی حیات وحش به مردم استفاده برد و حتی از باغ وحش به‌عنوان وسیله‌ای برای نجات جانداران از انقراض استفاده کنند. اما خارج از موضوع این‌که حضور باغ وحش خوب است یا بد، باید به این موضوع توجه داشت که وضعیت فعلی هیچ یکی از باغ وحش‌های حال حاضر ایران مورد تائید هیچ پژوهشگر و کارشناس حوزه حیات وحش نیست و اساسا از دیدگاه تمام کنشگران این حوزه، باغ وحش‌های ایران نیاز به رسیدگی فوری داشته و اغلب آنها باید برای همیشه بسته شوند.

متاسفانه این مشکلی جدی در کشور است. علت اصلی آن؛ هم ناآگاهی مردم است و هم مسوولان. بگذارید برای شما مثالی بزنم تا بهتر متوجه میزان ناآگاهی در این زمینه شوید. باغ پرندگان اصفهان سال‌هاست که تبلیغات خود را روی این موضوع متمرکز کرده است که تعداد گونه‌های باغ پرندگان هر سال بیشتر شده و جمعیت آنها فزونی می‌یابد. حال آن‌که چنین تبلیغی در اکثر کشورهای دنیا جواب عکس می‌دهد! بیش از چهار دهه است که تبلیغات باغ‌وحش‌ها در دنیا بر روی سه موضوع متمرکز است. اولین موضوع میزان کمک مالی و معنوی باغ وحش‌ها به پروژه‌های حفظ حیات وحش در طبیعت. دومین موضوع پیشرفت باغ وحش است در زمینه بهبود وضعیت زندگی گونه‌های موجود و افزایش اندازه مکان‌های نگهداری و بهبود تغذیه و ... . و سومین موضوع تبلیغ در زمینه یافته‌های علمی و پژوهش‌های انجام گرفته بر روی گونه‌های باغ وحش است. حال آن‌که هیچ اثری از این سه مورد در تبلیغات سالیان طولانی فعالیت باغ پرندگان نمی‌بینید و تنها تبلیغ بر روی افزایش تعداد گونه‌هاست و در کمال ناباوری مشاهده می‌شود که مردم هم از این تبلیغات استقبال می‌کنند! این موضوع سال‌هاست باعث تاسف است. اگر سری به وبلاگ‌های سفرنامه گردشگران خارجی که از ایران بازدید کرده‌اند بزنید، مشاهده می‌کنید که در بازدید از اصفهان بسیاری از آنها به باغ پرندگان سر زده و از این موضوع متعجب شده‌اند که نه تنها مردم به وجود چنین اسارتگاهی در میان شهر اعتراض نمی‌کنند که حتی بازدید از آن را به گردشگران توصیه می‌کنند.

متولی حفظ و حراست حیات وحش در کشور سازمان حفاظت محیط زیست است که از نظارت اصلی بر روی فعالیت باغ وحش‌ها نیز باید از سوی این سازمان باشد ولی متاسفانه نظارت فعلی سازمان محیط زیست بر روی باغ وحش‌ها بسیار ناامیدکننده است. دلایل مختلفی هم وجود دارد. یک دلیل، توان بسیار کم و نیروهای معدود سازمان محیط زیست است که اجازه نظارت مدوام را به این نیروها نمی‌دهد و معمولا بین هر بازدید کارشناسان این سازمان تا بازدید بعدی، بیش از چهار ماه زمان می‌گذرد. علت دیگر کمبود نظارت، درآمد بسیار بالا و بعضا نجومی باغ‌های وحش است. درآمد بالای این مجموعه‌ها متاسفانه راه را برای فساد هموارتر می‌کند و از سوی دیگر این درآمد بالا باعث می‌شود قوه قضائیه اغلب به این دلیل که این مجموعه ها منابع درآمدی مهمی برای شاغلان آن و شهرداری‌ها و ... هستند از پلمپ آنها خودداری کرده و به تذکر اکتفا کنند. و دلیل آخر وابستگی نسبی ادارات محیط زیست شهرستان‌ها به این مجموعه‌هاست. متاسفانه ادارات محیط زیست به‌دلیل کمبود بودجه قادر به ساخت مکان‌هایی برای درمان و بازپروری جانداران آسیب‌دیده بر اثر اصابت گلوله جاندران، تصادفات جاده‌ای و دیگر موارد نیستند و به ناچار این حیوانات را به باغ وحش‌های تحویل می‌دهند. در صورت نبود این مجموعه‌ها، بسیاری از ادارات محیط زیست با معضل نگهداری از حیوانات آسیب‌دیده رو‌به‌رو خواهند شد.

جالب است بدانید که حتی بزرگ‌ترین دانشگاه‌های دنیا هم جوابی برای این سوال شما ندارند. چرا؟ خنده‌دار است اما چون نمی‌توانیم از خود آنها بپرسیم! ببینید خوشحالی اساسا مفهومی نسبی است که در انسان هم هرکس تعریف خاص خود را می‌تواند از آن داشته باشد. اما اگر به‌طور خلاصه بخواهم به شما بگویم، شاخص‌هایی وجود دارد که می‌توان از روی آن میزان خوشحالی نسبی جاندار را متوجه شد. از جمله این شاخص‌ها میزان ترشح برخی هورمون‌ها در خون جاندار است و میزان زمانی که جاندار در طول شبانه روز صرف بازی کردن می‌کند. در اغلب گونه‌ها مشاهده می‌شود که اگر وضعیت نگهداری جاندار در باغ وحش کامل استاندارد باشد، با احتمال بیشتر آن جاندار به نسبت حضور در طبیعت بر اساس این شاخص‌ها خوشحال‌تر است! اما این موضوع پرونده را نمی‌بندد. از نظر مخالفان، این موضوع مسخره است که شما حیوانی را که سالانه چهار هزار کیلومتر مهاجرت می‌کند را از دل طبیعت جدا کنید، زندگی‌اش را به حضور در یک قفس زیبا محدود کنید و آن را مانند یک شئ به نمایش انسان‌ها بگذارید و بعد بگویید که چون فلان هورمون در خون آن زیاد است، پس حیوان خوشحالی است.

بستگی دارد به این‌که کودک را به چه باغ وحشی می‌برید، چرا می‌برید و در زمان بازدید چه توضیحاتی به کودک ارائه می‌دهید. بگذارید برای شما مثالی بزنم. ما بزرگ‌ترین زیرگونه پلنگ دنیا را در طبیعت کشورمان داریم و مشاهده این‌گونه حتی برای طبیعت‌گردان حرفه‌ای هم دشوار است. پلنگ هم کم تعداد است و هم بسیار پنهان کار. حال شما به‌عنوان یک فرد آگاه، می‌خواهید اهمیت حضور پلنگ در طبیعت را به کودک خود آموزش دهید. در این شکی نیست که آموزش شما زمانی موثرتر است که کودک شما بتواند پلنگ را از نزدیک ببیند. حال آن‌که مشاهده پلنگ برای یک کودک شهری در طبیعت غیرممکن خواهد بود. در نتیجه شما کودک خود را به باغ وحش خواهید برد. شما به‌عنوان یک فرد آگاه بهترین باغ وحش از نظر استاندارد نگهداری حیوانات را انتخاب خواهید کرد. در زمانی که کودک شما مشغول مشاهده پلنگ است، شما به او توضیح می‌دهید که منظور از این بازدید آشنایی با پلنگ از نزدیک بوده است اما هرگز جای پلنگ در اسارت نیست و باید پلنگ را در طبیعت حفظ کرد. ببینید این حالت مطلوب و مفید است اما متاسفانه آنچه اغلب در کشور ما اتفاق می‌افتد برعکس این حالت است. اغلب خانواده‌ها نزدیک‌ترین باغ وحش را بدون هیچ تحقیقی برای بازدید انتخاب می‌کنند. اغلب هدف از بازدید به جای آموزش، صرفا سرگرمی است و اغلب هیچ توضیحات مفیدی به کودک در زمان بازدید ارائه نمی‌شود.

علاقه به نگهداری حیوانات در اسارت موضوعی بسیار قدیمی است و تخمین قدمت آن دشوار است. آنچه می‌دانیم این است که این سنت هم در آسیا و هم در اروپا و افریقا از بیش از ۱۵۰۰ سال پیش وجود داشته است و حتی مکان‌هایی مشابه باغ وحش‌های امروزی در دربار خلفا و پادشاهان تعبیه شده بوده است اما باغ وحش به معنای امروزی آن با بازگشایی باغ وحش لندن در سال ۱۸۲۸ معنی پیدا می‌کند امروزه بیش از صدها باغ وحش در دنیا وجود دارد و تعداد بازدید سالیانه از آنها باور نکردنی است. برای مثال سالانه بیش از ۱۰۰ ملیون بلیت باغ وحش در امریکا فروخته می‌شود.

در گذشته تمام حیوانات باغ وحش‌ها از طبیعت گرفته شده و به این مجموعه‌ها آورده می‌شدند اما امروزه در کشورهای پیشرفته هرگز این اتفاق به این سادگی نخواهد افتاد. از مهم‌ترین موارد نظارتی بر روی باغ وحش‌ها در دنیا همین مورد است. باغ وحش‌ها موظف هستند که جاندارانی را نگهداری کنند که چندین نسل متوالی در اسارت به دنیا آمده‌اند. مجوز آوردن یک جاندار از طبیعت به باغ وحش تنها در شرایط خاص داده می‌شود اما در ایران متاسفانه باید گفت عملا چنین نظارتی وجود ندارد. جانداران برای جفت‌گیری و زادآوری در اسارت نیاز به فراهم بودن شرایطی دارند که در ایران در مورد اغلب گونه‌ها وجود ندارد و برای سرمایه‌گذاران این مجموعه‎‌ها بسیار آسان‌تر است که حیوانات خود را از راه خرید از قاچاقچیان تامین کنند. به جرات می‌توان گفت بیش از ۹۰ درصد حیواناتی که در باغ وحش‌های ایران می‌بیند، مستقیما از طبیعت سرزمین عزیزمان به‌طور غیرقانونی صید شده و به باغ وحش‌ها آورده شده‌اند. البته صید و زنده‌گیری جانداران هم اصلا کار آسانی نیست و این موضوع را باید بدانید که به ازای هر حیوانی که در باغ وحش‌های کشور می‌بینید، چندین حیوان در حین صید یا نقل و انتقال تلف شده‌اند!

پاسخ به این سوال طولانی است، چراکه شاخص‌های مرتبط بی‌شمار است. من تلاش می‌کنم مهم‌ترین آنها را تیتروار به شما بگویم. اول، باغ وحش خوب باغ وحشی است که پاسخگو باشد. با شفافیت تمام گزارش دهد که گونه‌های موجود از چه طریقی خریداری شده‌اند، وضعیت آنها چگونه است و چنانچه تلف شده‌اند دلیل آن چیست. برای رسیدن به چنین هدفی، تمام حیوانات باغ وحش باید تگ یا پلاک داشته باشند و شهروندان بتوانند به‌راحتی با وارد کردن شماره تگ حیوان، اطلاعات مرتبط با زندگی آن را مشاهده کنند. دوم، باغ وحش خوب باغ وحشی است که در مورد تمام گونه‌هایی که دارد اطلاعات کاملی داشته باشد و شرایط کاملا استاندارد را برای نگهداری حیوان فراهم آورد تا زمان فراهم نشدن شرایط نگهداری از یک گونه، هرگز آن‌گونه وارد باغ وحش نشود. سوم، باغ وحش خوب خود را متعهد می‌داند در قبال آنچه از طبیعت کم کرده است، با فعالیت‌های پژوهشی و اجازه انجام تحقیقات در مجموعه و حمایت از پروژه‌های حفاظتی دین خود را به طبیعت ادا کند. چهارم، باغ وحش خوب آسایش حیوانات را به هر چیز ارجح می‌داند و هرگز بیش از حد ظرفیت بازدید‌کننده نپذیرفته و آزار حیوانات از سوی بازدید کنندگان را برنمی‌تابد. پنجم، باغ وحش خوب شرایطی را فراهم می‌کند که بازدیدکنندگان در زمینه گونه‌هایی که مشاهده می‌کنند، کاملا آموزش داده شوند و تا حد امکان در زمینه حفظ حیات وحش متعهد شوند. چنین باغ وحشی به‌خوبی می‌داند که نیت از وجود باغ وحش، آموزش است و نه صرفا سرگرمی. به امید روزی که موارد بالا از سوی باغ وحش‌های کشور ما هم رعایت شده و در این راه گام‌های مثبتی برداریم.