سیدقاسم یاحسینی
سال‌ها پیش از زندهیاد سیدمحمدحسن نبوی، آخوند مردمی و خاکی اهل دشتی، شنیدم که اندکی پس از تأسیس مدرسه مبارکه سعادت در سال 1317 قمری در بوشهر، جمعی از معاریف و جویندگان علم در منطقه دشتی، تصمیم به تأسیس یک نهاد مدرن آموزشی می‌گیرند. مدتی در این باره با هم بحث می‌کنند و هرکدام مبلغی را برای راه‌اندازی این مدرسه متقبل می‌شوند. برای محکم کاری و البته دریافت کمک مالی و معنوی، جمعی از آن به قول امروزی‌ها «خیّران مدرسه‌ساز» به خدمت خانِ وقت می‌رسند. مرحوم نبوی نام آن خان را هم ذکر کرد، اما من یادم رفته است! یکی از سخنوران آن جمع، پس از شرح کشافی درباب تعلیم و تربیت و وجوب و ضرورت آن در دین اسلام و نیاز به تأسیس نهادی آموزشی در منطقه، رو به خان کرده و می‌گوید: خان شما به ما چه می‌دهید؟
خان از روی مخدۀ خود اندکی جابه‌جا شده، احیانا پُکی به قلیانش می‌زند و می‌گوید: پیش و تَش!
همه از سخن جناب خان یکه و تکان می‌خوردند! خان سپس با برافروختگی رو به جمع کرده و در حالی که فرزند ارشدش را که در مجلس حضور داشته نشان می‌دهد، می‌گوید: اگر پای درس و مدرسه در تنگستان باز بشود، دیگر کسی تره هم برای من و فرزندم خورد نمی‌کند! آن وقت ما چگونه خانی و حکومت کنیم!
به‌درستی یا نادرستی و همچنین کم و زیاد این روایت کاری ندارم، اما این روایت بهترین سند تاریخی است از تلقی حاکمان منطقه در باب امر آموزش مدرن و امروزی. توجه داشته باشیم که علت مخالفت عظیم پاره‌ای از علمای ایران با تأسیس نهاد آموزشی مدرن نیز در رأس آنان شیخ‌فضل‌الله نوری رهبر معروف ضد مشروطه و مشروعه‌خواه ایران، همین موضوع «فاسد شدن» بود و بس!
یکی از اقدامات رضاشاه پهلوی پس از استقرار قدرت در ایران، تاسیس و راه‌اندازی مدارس نوین و گشایش صدها مدرسه در نقاط مختلف ایران، و از جمله برخی از شهرها و مناطق استان امروزی بوشهر بود. در همین راستا، در ابتدا تعداد زیادی دبستان در بندر بوشهر و برخی مناطق دیگر این استان، که البته آن هنگام جزء استان فارس (استان هفتم) بود، تأسیس و راه‌اندازی شد. یکی از این مدارس، دبستان «نوشیروان» بود که در سال 1310خورشیدی و در دوران ریاست دانشمند بزرگ ایران زمین زندهیاد سیدمحمد فرزان (1314ـ1310خ.) بنیان‌گذاری شد. چنان‌که پشت جلد کتاب نوشته شده است:
«دبستان نوشیروانی (شهید مدرس) در مهرماه سال 1310 خورشیدی با 4 کلاس درس و 63 نفر دانش‌آموز با تصویب اداره معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه بنادر و جزایر خلیج فارس در یک خانه استیجاری به مدیر و آموزگاری شادروان عبدالحمید بهپور با آموزگاری زندهیاد محمد فرزانه و متصدی خدمات زندهیاد ابوالقاسم فرزانه در اَهَرم تنگستان تأسیس گردید».
در این مدرسه و در طول بیش از 90 سال، هزاران دانش‌آموز تحصیل کردند که برخی از آنان در شمار رجال و مشاهر برجسته مذهبی، علمی و ادبی کشور به‌شمار می‌روند، چهره‌هایی چون آیت‌الله غلامحسین جمی (مبارز معروف روحانی و امام جمعه آبادان در هشت سال جنگ تحمیلی)، حاج میرزا حسین ماحوزی، میرزا رضا ماحوزی، ابراهیم ماحوزی (نماینده مردم دشتستان در دوره 24در مجلس شورای ملی)، میرزا محمدتقی ماحوزی، دکترمهدی ماحوزی (استاد دانشگاه، ادیب و نویسنده)، محمد سلیمانی معرف به شعله تنگستانی (شاعر و نویسنده)، عباس محمدزاده (شاعر)، آیت‌الله شیخ حسین حق‌شناس (روحانی و نویسنده)، سردار فولادی (نوه زایرخضرخان تنگستانی)، محمد یزدانی، علی یزدانی و ...
دبستان و نوشیران همچنین مفتخر است که در طول هشت سال جنگ تحمیلی، تعداد سیزده شهید تقدیم راه پُرافتخار حفظ استقلال و آرمان انقلاب اسلامی کرد که اسامی آنان عبارت است از: شهید رضا صبوحی، شهید رستم فرشچی، شهید حسین صبوری، شهید مرتضی صبوری، شهید سیداکبر امیرزاده، شهید ناصر شاهنده‌پور، شهید محمدرضا عاشوری، شهید علی عمرانی، شهید ناصر عمرانی، شهید یوسف ماحوزی، شهید عبدالرسول ماحوزی، شهید علی آرمین و شهید علی قاسم‌زاده.
نویسنده و گردآورنده این اثر ارزشمند، پژوهشگر و محقق تنگستانی (اهل بُنه‌گز) آقای مرتضی کرمی است. او را در شمار پرکارترین محقق و مورخ تاریخ آموزش و پرورش استان بوشهر باید به‌شمار آورد. پژوهشگری که از سال 1388 تا امروز(1401خ.) آثار متعددی در این باره چاپ و منتشر کرده که عبارتند از:
1ـ تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان تنگستان، (1388).
2ـ یاد ایام (نگاهی تصویری به آموزش و پرورش شهرستان تنگستان، (1390)
3ـ سپاهیان دانش استان بوشهر، (1398)
4ـ تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر، (1400).
5ـ نگاهی به کارنامه نودسالگی مدرسه نوشیروان تنگستان، (1401).
چنان‌که اطلاع دارم، او دست‌کم دو کتاب پژوهشی دیگر نیز در باب تاریخ آموزش و پرورش استان بوشهر در دست تحقیق و نگارش دارد که امیدوارم هرچه زودتر تمام و به حُله طبع آراسته گردد.
کتاب «نگاهی به کارنامه نودسالگی مدرسه نوشیروان تنگستان» نوشته آقای مرتضی کرمی به همت انتشارات نورعلی نور در قم، در قطع رُقعی، در 176 صفحه و با قیمت چهل هزار تومان طبع و در بهار 1401 منتشر شده است. کتاب دارای هفت فصل است. فصل اول کلیاتی است درباره جغرافیا و اقتصاد شهرستان تنگستان از توابع استان بوشهر. فصل دوم به تاریخچه مختصر مدارس جدید در تنگستان اختصاص دارد که در واقع خلاصه و فشره‌ای است از کتاب «تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان تنگستان» که آقای کرمی در سال 1388 چاپ کرده است.
در فصل سوم کتاب، نویسنده به تاریخچه تأسیس دبستان نوشیروان و در فصل چهارم به معرفی مدیران و معلمان این مدرسه پرداخته است. فصول پنجم و ششم به بیان شرح دانش‌آموزان برجسته دبستان و شهدای این نهاد مدرن آموزشی اختصاص دارد. نویسنده در آخرین فصل به روایت خاطراتی از دبستان در نود سال پُرفراز و نشیب نشسته است.
به لحاظ تاریخی شاید تذکر این نکته مهم و قابل اعتنا خالی از فایده نباشد که این کتاب، به‌جز چندین کتابی که در چند دهه اخیر درباب مدرسه مبارکه سعادت نگاشته و منتشر شده است، نخستین اثر تحقیقی درباب تاریخچه یک مدرسه در استان بوشهر و شهرستان تنگستان محسوب می‌شود. در همین راستا اطلاع دارم که آقای عبدالرسول دانش‌پژوه نیز در شهر برازجان، چند سالی است مشغول گردآوری تاریخچه و اسناد «دبستان فرخی» هستند که امیدوارم هرچه زودتر چاپ و منتشر شود.
به‌هرحال کار اخیر آقای کرمی، کاری است ارزشمند و ماندنی در معرفی یک مدرسه با حدود صد سال قدمت تاریخی. برای پژوهشگرانی که درباب اقدامات فرهنگی رضاشاه در طول حکومت خود در جنوب ایران، تاریخ فرهنگ و آموزش نوین در جنوب ایران و بوشهر، وضعیت نهادهای آموزش نوین در منطقه تنگستان و بسیار موارد ریز و درشت تاریخی، انسان‌شناختی، جامعه‌شناسی معرفت، تاریخ فرهنگی، کنش‌های آموزشی و ... تحقیق و پژوهش می‌کنند، این اثر منبع درجه اول تلقی شده و قابل ارجاع است.
کتاب سرشار از عکس و اسناد تاریخی و ارزنده است؛ اما چاپ واضع و خوبی از این عکس‌ها و اسناد صورت نگرفته است. این عکس‌ها در شمار «اسناد مادی» و «تصویری» منطقه تنگستان به شمار می‌رود و دریغ است که آیندگان و پژوهشگران نخواهند توانست از این عکس‌ها، که به شکل نامطلوبی چاپ شده است، استفاده کنند!
همچنین جا داشت ناشر محترم فهرست اعلام و نمایه اشخاص و اماکن را هم برای کتاب تهیه می‌کرد که نکرده است. چنین منابع پُرارجاع تاریخی، حتما نیاز به نمایه دارند!
