الهام بهروزی
امروزه کاوش‌های باستان‌شناسی کاربردی‌ترین روش برای کشف و شناخت تاریخ، فرهنگ و گذشته جوامع مختلف به‌شمار می‌رود؛ چراکه با مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی می‌توان تمام فرضیه‌های تاریخی که در غبار روزگار یا در زیر خروارها خاک مدفون مانده، کشف و ضبط کرد و به کمک یافته‌ها بر اساس ربطهای منطقی و اسناد موجود به تاریخ و پیشینه سرزمین‌ها دست یافت.
در این میان، ایران کشوری باستانی است که طبق اسناد تاریخی، آغازگر تمدن در دنیاست. شوربختانه بخش اعظمی از میراث فرهنگی و ارزنده این سرزمین در گذر زمان یا در جریان جنگ‌ها و تهاجم‌ها و همچنین بلایای طبیعی یا به طور کامل از بین رفته یا در زیر زمین مدفون شده یا بقایی هم که ازآن‌ها مانده، تحت تاثیر عوامل انسانی و طبیعی چنان آسیب‌دیده که برای رسیدن به کنه آن باید دست به دامان متون کهن و اسناد تاریخی شد.
در جنوب این سرزمین شهرها و بنادری وجود دارد که دارای آوازه جهانی از قرون گذشته تا امروز بوده‌اند. یکی از این بنادر، سیراف است که شکوه و جبروت آن به دوران باستان یعنی عهد ساسانیان می‌رسد که شاهراه آبی ابریشم بوده و از جایگاه ممتازی در تجارت دریایی و دریانوردی برخوردار بوده است. این بندر یکی از باشکوه‌ترین و پررونق‌ترین بندرهای خلیج فارس به‌شمار می‌رفته است اما در اثر زلزله مهیبی به یکباره در زیر خاک و دریا مدفون می‌شود و از آن همه جلال و جبروت فقط تلی از خاک و افسوس می‌ماند اما بازماندگان این بندر کهن، بار دیگر سیراف فعلی را بر روی این بندر باشکوه بنا می‌نهند تا نام آن هیچ‌گاه از صفحه تاریخ پاک نشود.
هر چند بندر فعلی هرگز نتوانست عظمت سیراف عهد باستان را در دریانوردی به دست بیاورد ولی پدیدار شدن نشانه‌ها و بقایای این بندر باستانی توانست نگاه باستان‌شناسان و سیراف‌پژوهان را به‌صورت جدی جذب و آن‌ها را ترغیب به کشف تاریخ مدفون شده این بندر دیرینه کند. کاوش‌هایی که پرده از رازهای مگوی این بندر مدفون شده برداشت و آوازه آن را بار دیگر به گوش جهانیان رساند تا جایی که گردشگران خارجی را برای شنیدن و دیدن تاریخ پیچیده و پرابهت سیراف راهی جنوب کرد. این مساله موجب شد که سیراف خیلی زود به نامی آشنا در میان گردشگرانی تبدیل شود که علاقه‌مند به دانستن تاریخ و فرهنگ سرزمین‌های متمدن جهان بودند.
هرچند تاریخ و گستره سیراف خیلی بزرگ‌تر از این چیزی است که الان وجود دارد، چراکه هنوز بخش اعظمی از سیراف باستانی در زیر صخره‌ها و همچنین آب‌های خلیج فارس مدفون است که قطعا کشف و شناسایی آن نه تنها هویت این شهر باستانی را عیان می‌کند، بلکه تاریخ خلیج فارس را بیش از همیشه به همگان بازنمایی می‌کند. به‌طور مسلم برای کشف بیشتر این بندر باستانی کاوش‌های باستان‌شناسی بهترین راهکار است و خوشبختانه از چهارشنبه، 4 اردیبهشت‌ماه فاز جدید کاوش‌های باستانی در نزدیکی مسجد جامع سیراف باستان، به سرپرستی محمداسماعیل اسماعیلی جلودار، رئیس انجمن علمی باستان‌شناسی ایران آغاز شده است.
مدیرعامل موسسه سیراف پارس موزه در این باره به بامداد جنوب گفت: با توجه به کمبود منابع تاریخی درباره بندر سیراف، تنها چیزی که می‌تواند ابهامات را در مورد این بندر باستانی برطرف کند، انجام کاوش‌های باستان‌شناسی است که می‌توان به کمک آن بخش‌های مهمی از هویت و تاریخ این منطقه را کشف و شناسایی کرد؛ چراکه باستان‌شناسان با استفاده از علم باستان‌شناسی و تجارب خود به کشف مجهولات تاریخی این منطقه مبادرت می‌ورزند. در این کاوش‌ها، یافته‌هایی مانند سفال‌ها، سکه‌ها و سایر آثار فرهنگی دیگر بیشترین سهم را در مشخص کردن این مجهولات دارند.
محمد کنگانی در ادامه با بیان اینکه با اشاره به اهمیت بندر سیراف از دید باستان‌شناسان تصریح کرد: برای نخستین‌بار به همت دکتر دیوید وایت‌هوس، باستان‌شناس انگلیسی با حمایت موزه لندن و دانشگاه آکسفورد از سال 1345 تا 51 هفت فصل کاوش در سیراف انجام شد. در جریان این کاوش‌ها که 30 باستان‌شناس به سرپرستی وایت‌هوس حضور داشتند، بیش از 17 هزار اشیاء تاریخی در این‌جا کشف شد که اکنون بخش زیادی از آن در موزه لندن نگهداری می‌شود و بخش از آن هم در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. چندی پیش هم حدود 50 عکس از اشیاء تاریخی سیراف که در موزه لندن موجود هستند، در بخش جانبی همایش ملی «فرهنگ و تمدن خلیج فارس به روایت باستان‌شناسی» که همزمان با هفته میراث فرهنگی در کنگان برگزار شد، در نمایشگاهی به نمایش گذاشته شد.
وی در پاسخ به چرایی نگهداری این اشیاء تاریخی در لندن توضیح داد: طبق قانون انگلیس، ایران تا 30 سال فرصت داشت که درخواست بازگشت این اشیاء تاریخی را ارائه کند که به‌دلیل اینکه به‌موقع برای استرداد این اشیاء اقدام نشد، اکنون تعدادی زیادی از این یافته‌های تاریخی در موزه لندن نگهداری می‌شوند و هرگز به ایران و سیراف عودت داده نشدند! این اشیاء برای انجام مطالعات باستان‌شناسی به لندن منتقل شده بودند.
کنگانی با اشاره به اینکه پس از کاوش‌های تیم وایت‌هوس، کاوش‌های دیگری به‌صورت مختصر از سوی حمید زارعی (باستان‌شناس)، حسین توفیقیان (باستان‌شناس) و محمد اسماعیل اسماعیلی جلودار در سیراف صورت گرفت، افزود: امسال پس از 15 سال فاز جدید کاوش‌های باستانی در سیراف به سرپرستی محمد اسماعیل اسماعیلی جلودار آغاز شده که تا یک ماه ادامه خواهد داشت. در این دوره، بر روی دژ ساسانیان در کنار مسجد جامع سیراف عملیات حفر زمین و انجام کاوش‌های علمی انجام می‌شود.
این سیراف‌شناس در ادامه در معرفی مسجد جامع سیراف گفت: مسجد جامع سیراف از اولین مساجد ساخته شده در دوره اول اسلامی در ایران است که تک مناره و شبیه مسجد جامع اصفهان است. این مسجد دارای 52 ستون چوبی بوده که اغلب مورخان از معماری باشکوه و زیبای آن نوشته‌اند. وایت‌هوس با توجه به بررسی‌هایی که کرده‌است، قدمت آن را به قرن دوم هجری نسبت داده‌است. طبق کاوش‌هایی که صورت گرفت، مشخص شد که این مسجد بر دژی بنا نهاده شده است. همچنین در کنار این مسجد بازارچه‌ای بوده که هزینه‌های جاری مسجد را تامین می‌کرده است.
کنگانی در ادامه به همزمان کار وایت هوس و دکتر حسابی در کاوش‌های باستان‌شناسی در سیراف اشاره و تصریح کرد: در سال 45 که وایت هوس مشغول کشف مسجد جامع سیراف بود، همان زمان هم دکتر حسابی مسوول نقشه‌برداری راه شوسه لنگه به بوشهر بود که این راه قدیمی از روی مسجد جامع می‌گذشت که با درخواست وایت‌هوس، دکتر حسابی مسیر جاده را تغییر داد و همین همکاری دکتر حسابی موجب شد که وایت‌هوس از بزرگ‌ترین کشف خود در سیراف را که همان مسجد جامع بود، رونمایی کند. در همان زمان در کاوش‌های دیگر وایت‌هوس مشخص شد که این مسجد بر یک دژ بنا نهاده شده؛ اما در این زمینه پس از آن کاوش جدی صورت نگرفت تا اینکه اسماعیلی جلودار در سال 86 در این باره به‌صورت مختصر کاوش کرد و مشخص شد که این دژ مربوط به دوره ساسانیان است
وی با تاکید به اهمیت کاوش‌های باستان‌شناسی در محدوده مسجد جامع در بازنمایی بخش دیگری از هویت تاریخی سیراف توضیح داد: قطعا به کمک یافته‌های باستان‌شناسی و آثار فرهنگی جدید، می‌توان به عمق عظمت و هویت بندر باستانی سیراف پی برد که در عهد ساسانیان مبدا شاهراه آبی ابریشم بوده و دروازه مبادلات و داد و ستدهای تجاری و فرهنگی ایران با دیگر ملت‌ها به‌شمار می‌رفته است. بدیهی است که اوج شکوفایی سیراف در عهد ساسانیان بوده که آن زمان بندر بسیار بزرگ و پررونقی بوده و با کشورهایی مثل چین، هند، زنگوار و شرق افریقا مبادلات تجاری داشته است.
به گفته این فعال میراث فرهنگی، سیرافیان با دستیابی به علم ستاره‌شناسی و تسلط بر بادهای موسمی و منطقه‌ای توانسته بودند 500 سال پیش از دریانورد مشهوری مثل مارکوپولو به چین و ماچین سفر کنند که این اطلاعات در کتاب «اخبار السین و الهند» نوشته سلیمان سیرافی، تاجر مشهور ایرانی نوشته شده که این کتاب اکنون به شش زبان زنده جهان ترجمه شده و جزء اولین سفرنامه‌هایی است که به زبان عربی نوشته شده است و قدمتی 1200 ساله دارد.
کنگانی در پایان با اشاره به حمایت‌های همه‌جانبه مدیرکل جوان اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر، معاون میراث فرهنگی استان، مدیر پایگاه سیراف از انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در سیراف، گفت: این کاوش موجب پیدایش نگرش ویژه‌ای به تاریخ سیراف می‌شود و چون سیراف با خلیج فارس عجین شده است، قطعا کشف زوایای پنهان تاریخ سیراف می‌تواند حقانیت ایرانی‌بودن خلیج فارس را به‌شکل متقن‌تری به جهانیان اثبات کند و همچنین به ثبت جهانی سیراف که مطالبه‌ای دیرینه است و در این سال‌ها در سطح یک رویا مانده است، کمک شایانی خواهد کرد. سیراف بندری از عهد باستان است که کشف تاریخ آن، امری ضروری است. خرسند هستم که در دوره مدیریت اسماعیل سجادی‌منش در میراث فرهنگی استان عزم جدی در زمینه شناسایی بنادر تاریخی و محوطههای باستانی شکل گرفته است. قطعا تداوم آن پیامدهای نیکی در زمینه شناسایی و کشف تاریخ و هویت فرهنگی استان‌مان بوشهر خواهد داشت.
