«چوشی خوانی» یا «چاووشی‌خوانی» از جمله دیرینه‌ترین موسیقی رایج در بوشهر بوده است‌. چاووشی‌خوانان برای آگاهی مردم در هنگام بدرقه یا استقبال زایرانی که به زیارت مکه معظمه و عتبات عالیات می‌روند، اشعاری را با آوازی خاص سر می‌دهند. حتی در قدیم در روستاها هنگامی که می‌خواستند بنای یک خانه را بگذارند، صبح زود چاوشی می‌خواندند و عده‌ای از مردم جمع می‌شدند و مجانی و بدون دستمزد برای آن شخص کار می‌کردند و آن خانه را به اتمام می‌رساندند که متاسفانه امروزه این رسم بر چیده شده و چاووشی‌خوانی فقط در سفرهای زیارتی و ایام سوگواری اجرا می‌شود. در استان بوشهر چندین نمونه دوبیتی‌خوانی و شعر خوانی اجرا می‌شود: 1. مثنوی 2. فایز‌خوانی 3. میدگونی 4. چاووش 5. سرور و 6. لالایی.

از ویژگی‌های چاووشان، هدایت و راهنمایی زائران در طول سفر بوده است. آنها در انجام واجبات، مستحبات، دعاها، خواندن زیارتنامه‌ها و همچنین معرفی مکان‌هایی که زائران از آنها دیدن می‌کردند، راهنمای آنها بودند. چاووشان در هر مکان، زائران را با وقایع و مصائبی که بر خاندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) گذشته، آشنا می‌کردند. چاووشی‌خوانی از حیث ادبی، از نمونه‌های ادبیات عامیانه و از نوع غنایی آن به‌شمار می‌رود که محتوای آن احساسات، عواطف، عشق و دلدادگی، بیان آرزوها، برآورده شدن حاجات، غم و اندوه سفر و مشکلات راه و مصائبی است که بر خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) گذشته است.

چاووشی‌خوانی بیش از هرچیز به طهارت باطنی و صفا و اخلاص و در مرحله بعد به کسب تجربه و تمرین و ممارست نیازمند است. چاووشانِ پیشکسوت، پس از رسیدن به مرحله علمداری، درصدد برمی‌آمدند به تربیت شاگرد بپردازند، بنابراین به آموزش مراحلی به نوآموزان چون روخوانی از چاووش‌نامه‌ها، از بر کردن، هم‌آوایی و همراهی با چاووش ماهر می‌پرداختند.

چاووشی‌خوانی با توجه به ظرائف هنری آن، گاه به‌صورت تک‌خوانی و گاه به‌صورت هم‌آوایی اجرا می‌شده که در شکل دوم، حال و هوای خاصی داشته است. در این نوع از چاووشی‌خوانی، زوار و مردم بدرقه‌کننده با چاووشان همنوا می‌شده اند. در چنین فضای معنوی، هیجان و شور همه جا را فرامی‌گرفت و لحظاتی زائر و غیر زائر با خداوند متعال و اولیایش به زمزمه مشغول می‌شدند. همین حال روحانی باعث می‌شد که اگر افراد احیانا کینه و کدورتی در دل نسبت به هم داشتند، آن را فراموش کرده و محبت و همدلی بر آنها حکمفرما شده، از هم حلالیت بطلبند. از جمله آثاری که بر چاووشی مترتب بوده است این‌که وقتی چاووش به خانه اهل زیارت دعوت می‌شد و چند روز پیاپی مردم را تشویق به زیارت می‌کرد، زمینه را برای دیدار خویشاوندان مهیا می‌کرد و هنگام رفت و برگشت، چند روز خویشاوندان زائر دور هم جمع می‌شدند و به او خوش‌آمد گفته، مقدمش را گرامی می‌داشتند و در پذیرایی مهمانان به زائر خسته از راه، کمک می‌کردند. بعضی از آنها در غیاب او امور منزلش را اداره می‌کردند تا زائر بدون هیچ دغدغه‌ای، با خیال آسوده به زیارت برود.

از برکات و آثار مهم چاووشی‌خوانی زمینه‌سازی برای انجام بسیاری از تعالیم دینی است. همچون دیدار و زیارت مومنین، مصافحه، صلح و آشتی، تعاون و شرکت در امور خیریه، دیدار با خویشاوندان و... از دیگر برکات این هنر است.

این بشیران و قاصدان زیارت کوی دوست، انگیزه‌ای جز نزدیک شدن به خدا و عشق به او و اولیای حق در سر نداشته‌اند. آنها هماره چشم به لطف و کرم خدا و حجت‌های او داشته‌اند و تنها از همین لطف و عنایت دم زده‌اند. به همین جهت هیچ‌گاه این خدمت به زائران را وسیله‌ای برای کسب موقعیت اجتماعی یا مالی قرار نداده‌ و حاضر نشده‌اند حتی نامی یا دفتر شعری از آنها و به نام آنها تنظیم شود.

این موضوع را می‌توان از زندگی ساده آنها بهتر درک کرد. اغلب آنها با لباسی ساده و معمولی، شالی سبز یا سیاه بر گردن و پرچم سه‌گوش سبز‌رنگ بر دوش، به‌صورت خود‌جوش از بین مردم، به این کار معنوی و زیبا مشغول بوده‌اند.

وجود پرفیض و برکت آنان همواره در موقعیت‌های مناسب چون فصل زیارت و اجتماعات مختلف مردم، از جشن و عروسی گرفته تا مجالس عزای آنان، به این مجالس حال و هوای معنوی بخشیده است. مجلسی را که چاووش در آن بوده است، آکنده از یاد، مدح و منقبت معصومین (علیهم السلام) و نسیم روحبخش صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم بوده است و همواره روح معنویت بر چنین مجالسی حاکم گشته است. به‌راستی امروزه هر مسلمان آگاهی، جای خالی این سنت زیبا را حس می‌کند.

برای حفظ این آیین بومی، نخستین جشنواره استانی چاووشی‌خوانی و بیت‌خوانی نوجوان با حضور 19 شرکت‌کننده از سراسر استان به‌همت اداره‌کل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان بوشهر و به میزبانی مرکز دیلم برگزار شد.

زکیه امیرپور، مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بوشهر، ضمن ابراز خوشحالی و خرسندی از استقبال خوب و قابل تحسین مردم دیلم از این جشنواره و اهمیت دادن آنها به آیین‌ها و رسوم استان، میزبانی این جشنواره به‌همت مرکز دیلم را بسیار خوب دانست و گفت: باشکوه برگزار شدن این آیین نشان از تفکر فرهنگی مسوولان این شهرستان است، چراکه برای کودکان و نوجوانان اهمیت ویژه‌ای قائل هستند و این امر نوید آینده‌ای روشن برای فرهنگ و هنر این شهرستان است‌.

وی ترویج فرهنگ دینی را از اهداف برگزاری این جشنواره برشمرد و گفت: جشنواره چاووشی‌خوانی و بیت‌خوانی نوجوان برای اولین‌بار به‌همت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان برگزار می‌شود با این هدف که در حفظ آیین‌های خوب و حسنه کوشا باشیم‌. در بخش پایانی آیین اختتامیه نخستین جشنواره استانی چاووشی‌خوانی و بیت‌خوانی نوجوان، با اهدای لوح تقدیر، تندیس جشنواره و جایزه، از نصرالله دهدهشتی و مهدی صادقی‌زاده از دیلم‌، ناصر بویر‌احمدی از گناوه، عباس روئین‌تن از بندر ریگ، علیرضا تقا از شبانکاره، یاسین دهقانی از برازجان، علیرضا شنبهی از دالکی و سجاد انگشته از کاکی به‌عنوان نفرات برگزیده تجلیل شد.