بامداد جنوب - الهام بهروزی:
قلعهای ایستاده به فراخنای تاریخ و محصور در میان نخلستانهای سربهفلک کشیده... . همان بنای استواری در که در حماسه دلیران تنگستانی نقشی شگرف را ایفا کرد و مامنی برای مبارزان جسور جنوب در مقابل قوای متجاوز انگلیس بود. این قلعه در میان مردم به «کلات» مشهور و در شمال شهر اهرم واقع شده که به زائر خضرخان تنگستانی منسوب است. این بنا که بزرگترین بنای خشتی جنوب کشور بهشمار میرود، یادگار دوره قاجاریه و از بناهای شاخص تاریخی ثبت شده در فهرست ملی است. مساحت قلعه زائرخضرخان تنگستانی سه هزار و 400 مترمربع است که بیش از هزار و 200 مترمربع مساحت آن اعیانی و شامل پنج حیاط است. این قلعه تا سالها پیش در تملک وراث خود بود که پس از خریداری از سوی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر امید میرفت که این بنای شاخص با تغییر کاربری تحولی را در عرصه گردشگری شهر بهوجود بیاورد اما چند سالی به حال خود رها شد و همین رهاشدگی موجب تخریب پارهای از قسمتهای قلعه شد؛
هرچند ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آن سالها با استقرار نمایندگی خود در کلات کوشید تا دستکم از تخریب قسمتهای سالم بنا جلوگیری کند اما بیتوجهی به قسمتهای آسیبدیده قلعه تا بدانجا پیش رفت که صدای اعتراض فعالان میراث فرهنگی شهر درآمد. نگارنده آن زمان با همکاری قاسم شکوه، شهردار کنونی اهرم که از فعالان حوزه میراث فرهنگی بود، چندین گزارش انتقادی در خصوص این ظرفیت منحصربهفرد در تاریخ تنگستان به رشته تحریر درآورد که به فراخور آن حرکتهایی در راستای مرمت این بنای شاخص صورت گرفت؛ هرچند این حرکتها کافی نبود اما در جلب توجه مسوولان و متولیان امر به قلعه تاثیرگذار ظاهر شد.
بهدنبال این مطالبهگری، مرمت حفاظتی این قلعه که از سال 86 آغاز و پس از مدتی رها شده بود، سپس مرمت تکمیلی آن سال 94 با 26 میلیارد ریال اعتبار از محل اعتبارات استانی و ملی ناتمام دنبال شده بود، در سال 96 با اختصاص اعتبار قابلتوجهی و با انجام اقدامات مرمتی و حفاظتی قلعه شامل مرمت اتاقها، بازسازی بخشی از اتاقهای تخریبشده، ساماندهی حیاطها، دیوارها و برجنمای قلعه، مرمت دربهای چوبی، کفسازی حیاطها و اتاقها از سر گرفته شد. اینک با تلاشهای ادارهکل میراث فرهنگی استان و صندوق احیا و بهرهبرداری از بناهای تاریخی و فرهنگی قرار است روزهای روشنی برای این قلعه فاخر و منحصربهفرد رقم بخورد.
این در حالی است که هر چه به مراحل پایانی مرمت و بازسازی این قلعه تاریخی بیشتر پیش میرویم، با چالش جدی برای مدیریت آن روبهرو میشویم. از یک سو، شهرداری شهر بهدنبال تصدیگری قلعه برای تبدیل آن به محلی برای فعالیتهای فرهنگی و گردشگری است که مقولهای قابل درنگ است و از سوی دیگر، بخش خصوصی و ظاهرا غیربومی بهدنبال تملک آن است تا با تعریف کاربری جدید در حوزه سرمایهگذاری و گردشگری منطقه نقشآفرین ظاهر شود. با این اوصاف، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان که تملک بنا را در اختیار دارد و صندوق احیا و بهره برداری بناهای تاریخی و فرهنگی که امر مهم مرمت و بازسازی قلعه زائرخضرخان را عهدهدار است، با نگاهی فرهنگی در پی جذب سرمایهگذار هستند تا بدین طریق به توسعه اقتصادی شهر کمک کنند؛ مسالهای که نیاز به درنگی هوشمندانه دارد و با سنجیدن تمام جوانب امر اقدام به واگذاری مدیریت بنا کنند. در این میان، جامعه باستانشناسی ایران بهشدت از واگذاری بناهای تاریخی به شهرداریها واهمه دارند و معتقد هستند که «شهرداریها یکی از تخریبگران آثار و بناهای تاریخی بودند و واگذاری بناهای تاریخی به آنها موجب تخریب و تعرضات بیشترخواهد شد و این امر به زیان میراث فرهنگی است». این در حالی است در لایحهای که با عنوان «اصلاحیه قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور» با امضای حسن روحانی، رئیسجمهوری به مجلس شورای اسلامی ارسال شد، مادّه واحدههای بسیاری بهعنوان تبصرههای متمم به اساسنامه مذکور اضافه شده که به شهرداریها حق «تملک» و «نگهداری و بهرهبرداری» از «بناهای فرهنگی–تاریخی واقع در محدوده و حریم شهرها» را میدهد. بر اساس این لایحه «سازمان میراث فرهنگی و شوراهای اسلامی شهرها، موظف هستند خدمات لازم و تسهیلات و کمکهای فنّی و اعتباری مورد نیاز را در اختیار «شهرداریها» قرار دهند.
هرچند، در این لایحه همچنان حق «نظارت» برای کلیه اماکن مذکور برای سازمان محفوظ مانده است؛ اما با توجه به مفاد «لایحه اصلاحیه قانون اساسنامه میراث فرهنگی»، شهرداریها امکان تملک این اماکن را خواهند داشت و -با توجه به تجارب گذشته- این مساله تهدید بزرگی برای بافتها و ابنیه تاریخی و فرهنگی ایران است». البته شایان ذکر است که کارشناسان و صاحبنظران حوزه میراث فرهنگی و بناهای تاریخی 17 ایراد بر این لایجه وارد دانستهاند که نیاز به اصلاح و دقت نظر بیشتری دارد.
بدیهی است نگهداری و مدیریت بناهای تاریخی برای اداره کل میراث فرهنگی کاری دشوار و هزینهبردار است از اینرو این دستگاه بهمنظور حفظ و شناسایی بناهای شاخص با مقرر کردن شرایط خاص اقدام به واگذاری این بناها به بخش خصوصی یا دولتی میکند و با این کار هم در حوزه رونق گردشگری و هم در عرصه اشتغالزایی پایدار در مناطق مختلف نقشآفرین ظاهر میشود. حال ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در صدد است تا با واگذاری مدیریت قلعه زائرخضرخان تنگستانی تحولی را در گردشگری و اشتغالزایی این شهر ایجاد کند.
سرپرست ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در خصوص وضعیت مرمت و بازسازی قلعه زائرخضرخان اهرمی به بامداد جنوب گفت: فاز اول قلعه زائر خضرخان که بیشتر فضای اعیانی را در برمیگیرد، به بهرهبرداری رسیده و شامل دو حیاط و اتاقهای مجاور آن است. مرمت و بازسازی دو بخش دیگر که حیاط غربی است، بهعنوان فضای رو باز در نظر گرفته شده و دیگری بهعنوان فضای پارکینگ مجموعه در فاز دوم انجام میشود.
ارغوان مهدیزاده در ادامه در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه یکی از راهکارهایی که برای حفظ بناهای شاخص در سطح کشور اجرائی میشود، واگذاری آنها به بخش خصوصی یا دولتی است، این واگذاری عمدتا در بخش خصوصی با دو هدف اتفاق میافتد، یکی ایجاد اشتغالزایی پایدار و دیگری استفاده بهینه از بناهای تاریخی، حال تصمیم شما برای این بنا چیست و بخشی که با شما وارد مذاکره شده، چه کاربری را قرار است برای آن تعریف کند و در اشتغالزایی چقدر میتواند موثر ظاهر شود، توضیح داد: درست است که مالک این اثر تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است اما این قلعه در فهرست بناهای قابل واگذاری در اختیار صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی کشور قرار گرفته، از اینرو، مسوولیت واگذاری و تعیین کاربری آن به عهده این صندوق است و کاربریهایی که برای این بنا در نظر گرفته شده، کاربری گردشگری فرهنگی است که از طریق فراخوان مزایده عمومی به سرمایهگذار واگذار میشود که در صورت واگذاری قلعه به بخش خصوصی افزون بر اشتغالزایی در منطقه و اجرای برنامه فرهنگی، در زمینه توسعه شهری نیز موثر خواهد بود. البته باید تاکید کنم که بدون شک واگذاری بناهای شاخص به بخش خصوصی احیای بنای تاریخی، رونق گردشگری و اشتغال منطقه در پی خواهد داشت .
وی با اشاره به اینکه هزینههای صورت گرفته در زمینه مرمت این قلعه از محل اعتبارات ملی و استانی بوده است، افزود: یکی از سیاستهای مهم و اساسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری واسپاری مدتدار بناهای تاریخی و اماکن گردشگری به بخش خصوصی برای ایجاد شغل و درآمدزایی است که علاوه بر آن میتواند در حفاظت و نگهداری، مرمت و احیای بناها و اماکن تاریخی و گردشگری نیز نقش بسزایی را داشته باشد .
سرپرست ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در پایان تاکید کرد: رونق صنعت گردشگری یعنی ایجاد صنعتی پایدار که در کنار آن توسعه شهری و منطقهای نیز محقق میشود و این نوع بناها و اماکن تاریخی و گردشگری در یک منطقه میتواند چرخه اقتصادی را نیز رونق ببخشد. برای اینکه بتوانیم عملکردی مثبت در صنعت گردشگری و بهدنبال آن توسعه شهری و اقتصادی داشته باشیم باید همه در کنار هم برای این مهم تلاش کنیم .
در پایان این گزارش یادآوری میشود که با توجه به مساحت و ساختار و معماری منحصربهفرد قلعه زائرخضرخان اهرمی و همچنین نقش پررنگ آن در تاریخ و فرهنگ جنوب ظرفیتی بینظیر در حوزه گردشگری فرهنگی و اشتغالزایی پایدار در منطقه بهشمار میرود. از اینرو، با توجه به موقعیت جغرافیایی اهرم انتظار میرود که مسوولان برای خروج این شهر از انزوا از این ظرفیت مستعد در حوزه گردشگری با تعریف کاربری مناسب و در خور شأن مردمان تنگستان به بهترین نحو بهرهبرداری کنند و با تدبیر و درایت، سیاستهای بجا و کارشناسیشده را در راستای رونق و توسعه اقتصادی و فرهنگی این خطه بیندیشند و اجرائی کنند.