الهام بهروزی

خشکسالی‌های اخیر و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی همه دست به دست همه داده است تا امروز با بحران آب در بیشتر نقاط کشور مواجه شویم. در این میان، استان بوشهر که به‌عنوان یکی از استان‌های کم‌بارش و کم‌آب کشور شناخته می‌شود، در سال‌های اخیر در پی خشکسالی‌ها و خشک شدن چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی وضعیت مطلوبی ندارد تا جایی که برای مدیریت صحیح آب در این منطقه، جیره‌بندی آب در مصارف شهری چند سالی است که اجرایی می‌شود. در حوزه کشاورزی هم اجرای سیستم‌های نوین آبی در دست قرار گرفته که این دو راهکار تا حدودی توانسته راهگشا باشد؛ اما برای استفاده بهینه از منابع محدود آبی استان کافی نیست!

بدیهی است کمبود نزولات آسمانی در دهه اخیر در کشور و به‌ویژه استان بوشهر و مناسب نبودن بارش‌ها از لحاظ زمانی و مکانی و بروز خشکسالی‌های متوالی، باعث افت شدید منابع آب‌های زیرزمینی و کاهش ملموس آورد رودخانه‌های این استان شده است، افزون بر این، کاهش باران در سال‌های کنونی موجب بی‌کیفیت و شور شدن منابع آب‌های زیرزمینی در برخی از مناطق استان از جمله تنگستان شده است که این در کیفیت محصولات تولیدی کشاورزی استان نقش سوئی داشته و دارد.

البته در این میان، به دلیل شیوه‌های سنتی آبیاری مزارع و باغات پیش از این بخش زیادی از منابع آبی استان هدر می‌رفت که در سال‌های اخیر با توسعه سیستم‌های آبیاری نوین تا حد زیادی از هدررفت آب کشاورزی کاسته شده است و خوشبختانه استان بوشهر توانسته در زمینه استفاده از سیستم نوین آبیاری در کشاورزی در کشور فعلا پیشتاز باشد. قطعا این موفقیت حاصل مدیریت و مطالعات کارشناسی‌شده و برنامه‌ریزی‌های دقیق است.

طبیعتا حفظ منابع آبی و خاکی و استفاده مطلوب از آن‌ها نقش شگرفی در حاصلخیزی خاک و تولید محصولات باکیفیت ایفا می‌کند. بدیهی است در سال‌های اخیر در کنار بحران کم‌آبی، فرسایش خاک دیگر بحران بخش کشاورزی است تا جایی که جلوگیری از فرسایش خاک امروز به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های محیط زیستی بدل شده است. در این میان، متولیان حوزه کشاورزی با اولویت قرار دادن این دغدغه درصدد برآمده‌اند تا جای ممکن عوامل تهدیدزای فرسایش خاک را در استان بوشهر شناسایی و با ارائه راهکارهای مفید و اجرای طرح‌های کارشناسی‌شده از فرسایش خاک در این خطه جلوگیری به عمل بیاورند.

در این رابطه، معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر در سال‌های اخیر با انجام مطالعات وسیع و همه‌جانبه،منابع آبی و خاکی استان را مورد بررسی قرار داده است و به‌منظور حفظ آن‌ها با برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد در آگاهی‌بخشی کشاورزان و بهره‌برداران از این منابع اقدام کرده است. در کنار این اقدام، اجرای طرح‌های کارشناسی‌شده در باغات، نخیلات و اراضی کشاورزی استان هم در مدیریت صحیح این منابع نقش چشمگیری را ایفا کرده است.

معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر در خصوص مهم‌ترین طرح‌های این معاونت در سال‌های اخیر به بامداد جنوب گفت: اجرای طرح تحول کشاورزی دشتستان، اجرای طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، احداث جاده بین مزارع در سطح استان، احداث و بهسازی کانال‌های آبیاری عمومی، انتقال آب با لوله‌ پلی‌اتیلن، مرمت و لایروبی قنوات استان، احداث زهکش در نخیلات دشتستان از جمله مهم‌ترین برنامه‌های مدیریت آب و خاک سازمان کشاورزی در سال‌های اخیر بوده است.

خوارزمی همچنین به مهم‌ترین اقدامات انجام شده در زمینه حفظ منابع آبی و خاک استان اشاره و تصریح کرد: در این راستا، اقداماتی نظیر توسعه سامانه‌های نوین آبیاری برای افزایش راندمان آبیاری و کاهش مصرف آب و حفظ منابع آبی موجود، احداث زهکش در نخیلات دشتستان به‌منظور اصلاح و احیای خاک، استفاده بهینه از منابع آب‌های سطحی موجود با اجرای پروژه‌ بهسازی کانال‌های آبیای، مرمت و لایروبی قنوات در شهرستان‌های دشتستان، دشتی، دیر و جم به‌منظور استفاده صحیح از منابع آب موجود و افزایش سطح آگاهی بهره‌برداران از طریق برگزاری دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی در ارتباط با چگونگی حفاظت از منابع آب و خاک تا کنون انجام شده است.

وی در ادامه به مزایای توسعه سیستم نوین آبیاری در بخش کشاورزی استان خاطرنشان کرد: با توجه به مزایای سیستم نوین آبیاری تحت فشار و میزان افزایش راندمان آبیاری در این نوع سیستم‌ها (حداقل 85 درصد) در مقايسه با شيوه‌هاي مرسوم منطقه (آبياري غرقابي)، استفاده از آن‌ها در اراضی و باغات استان بوشهر باعث کاهش قابل توجه در مصرب آب و حفظ منابع آبی استان می‌شود. یادآوری می‌شود تاکنون بیش از ۳۸ هزار هکتار از اراضی و باغات استان به سیستم‌های نوین آبیاری مجهز شده‌اند و با توجه به حمایت‌های دولت در این زمینه و تاثیرگذاری اجرای آن در کشاورزی، این امر با استقبال خوبی از سوی کشاورزان مواجه شده است.

به گفته معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر، اجرای طرح آبیاری تحت فشار موجب خنک کردن خاک و اتمسفر یا هوای اطراف گیاه، تامین آب کافی برای ادامه زندگی گیاه، حفاظت و بیمه گیاهان در مقابل تنش‌های ناشی از کم‌آبی یا بی‌آبی‌های کوتاه مدت، افزایش کمی و کیفی محصول، افزایش درآمد کشاورزان در اثر افزایش کمی و کیفی محصول، جلوگیری از فرسایش، جلوگیری از غرقابی شدن یا باتلاقی شدن زمین‌های کشاورزی، زهدار شدن و تخریب زمین‌های کشاورزی، جلوگیری از اتلاف سود و بیهوده آبی که با قیمت گزاف تامین شده از جمله مزایای طرح آبیاری تحت فشار است.

خوارزمی در خصوص مهم‌ترین کارهای انجام شده در راستای جلوگیری از فرسایش خاک در استان توضیح داد: در این زمینه با توجه به شرح وظایف تعیین‌شده به‌منظور جلوگیری از فرسایش خاک اقداماتی از قبیل انجام خاک‌ورزی حفاظتی، بتونی کردن کانال‌های خاکی، اجرای سیستم‌های نوین آبیاری و ارائه آموزش‌های لازم در رابطه با نوع و عمق شخم به بهره‌برداران ارائه می‌شود.

وی در ادامه به مهم‌ترین عوامل تهدیدزای فرسایش خاک در استان اشاره و بیان کرد: در حال حاضر فرسایش آبی در اراضی فاقد پوشش گیاهی مناسب مهم‌ترین عامل فرسایش خاک در استان بوشهر به‌شمار می‌رود که عمدتا به‌صرت خندقی و گالی اتفاق می‌افتد. البته فرسایش بادی نیز از جمله عوامل تهدیدزای فرسایش خاک در این منطقه است.

معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر در ادامه از اجرای پروژه زهکشی در بخشی از نخیلات استان خبر داد و گفت: اجرای پروژه زهکشی و همچنین اصلاح شیوه آبیاری نخیلات در دشتستان، کمک قابل توجهی به مدیریت مصرف آب و حفظ حاصلخیزی خاک و افزایش عملکرد محصول تولیدی کرده است. همچنین اجرای طرح تحول کشاورزی در سال‌های اخیر نیز با توجه به مطالعات و عملیات انجام‌شده و تاثیر آن در افزایش راندمان آبیاری بسیار قابل توجه بوده و استقبال کشاورزان از اجرای طرح خود گواه این موضوع است.

مسعود خوارزمی در پاسخ به این پرسش که پایش منابع آبی و خاک استان هر چند سال یک بار انجام می‌شود، بیان کرد: پایش‌ها عمدتا از سوی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی صورت می‌گیرد، بنابراین در این زمینه باید به آن‌ها رجوع شود؛ اما با توجه به محدودیت شدید منابع آب و خاک استان در صورت ادامه روند برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب و تغییر کاربری اراضی هم منابع آب و هم منابع خاک در تهدید شدید هستند.

وی همچنین در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه با توجه به اینکه بیشتر کشت استان آبی است، برای حفظ منابع آبی و صرفه‌جویی در مصرف آن چه راهکارهایی تدبیر شده است، توضیح داد: تامین و تخصیص آب از وظایف وزارت نیرو است و در بخش کشاورزی نیز مانند سایر بخش‌های صنعت، شرب، محیط زیست و ... با توجه به تخصیص مقدار آب از وزارت نیرو اقداماتی در زمینه مدیریت صحیح منابع آبی موجود و بهینه مصرف کردن آب تخصیصی صورت می‌گیرد. همان‌طور که گفته شد از جمله این اقدامات می‌توان به تغییر شیوه آبیاری از روش‌های سنتی و غرقابی به روش‌های نوین و توسعه شبکه‌های فرعی و آبیاری اشاره کرد. از دیگر اقداماتی که در این زمینه صورت می‌گیرد، احیای قنوات با استفاده از اعتبارات استانی و کمک‌های فنی و اعتباری بازسازی و نوسازی قنوات است که با استفاده از این اعتبارات، عملیات مرمت و لایروبی قنوات صورت می‌گیرد و از جمله طرح‌های موفق در این زمینه است.

خوارزمی در خصوص دلایل شور و بی‌کیفیت شدن آب نخیلات تنگستان توضیح داد: تامین آب نخیلات این شهرستان از چاه‌های موجود در منطقه و بند انحرافی احداث‌شده بر رودخانه باهوش صورت می‌گیرد. در سال‌های اخیر خشکسالی‌ها و کاهش شدید منابع آب‌های سطحی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی شوری آب‌ چاه‌ها را در پی داشته است. در این راستا، این سازمان مطالعات طرح اصلاح شیوه آبیاری نخیلات تنگستان را با توجه به اقدامات وزارت نیرو در خصوص احداث سد خاییز و باهوش در منطقه در دست انجام دارد که امید می‌رود پس از اتمام مطالعات عملیات اجرایی طرح شروع شود و شاهد تغییرات خوبی در کیفیت آب آبیاری و همچنین رفع کمبود آب این منطقه باشیم.

معاون در پایان یادآور شد: با توجه به شعار سال ۱۴۰۰ مبنی بر «تولید، پشتیبانی و مانع‌زدایی‌ها» این مجموعه نیز با اجرای طرح‌های بزرگ زیربنایی از جمله طرح تحول کشاورزی که از طرح‌های مصوب اقتصاد مقاومتی است، تمام سعی و تلاش خود را در زمینه تحقق این مهم به کار خواهد گرفت.