الهام بهروزی

بوشهر از تاریخی درخشان در حوزه آیین‌های حماسی و مذهبی و عزاداری حسینی برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از این آیین‌ها ورای اینکه در بطن خود جهان‌بینی توحیدی را منعکس می‌کنند، از لحاظ فرم و بعد زیبایی‌شناختی بسیار حائز اهمیت هستند و به‌دلیل مولفه‌های منحصربه‌فردی که در خود جای داده‌اند، در کشور به نام بوشهر سند خورده‌اند و از هر نظر برای مردم دیگر نقاط کشور و حتی جهانیان از جذابیت خاصی برخوردار است تا جایی که در دوران پیشاکرونا هر ساله با آغاز ماه محرم و مراسم عزاداری حسینی شمار زیادی از مردم و گردشگران به بوشهر می‌آمدند تا از نزدیک شور و شعور حسینی را در عزاداری مردم دوستدار اهل بیت (ع) به نظاره بنشینند.

حال دو سالی است که کرونا سایه شوم خود را بر کشور پهن کرده و همه ابعاد زندگی را تحت سیطره خود درآورده است و مردم را در اجرای بسیاری از مناسک‌ها و آیین‌های مناسبتی و مذهبی با محدودیت و اما و اگرهایی روبه‌رو کرده است؛ چراکه بسیاری از آیین‌ها نظیر مراسم عزاداری حسینی تجمعی هستند و امکان فاصله‌گذاری اجتماعی و رعایت پروتکل‌های بهداشتی در آن وجود ندارد چون وقتی این آيین‌ها اوج می‌گیرند، چنان شوری در وجود عزاداران ایجاد می‌شود که دیگر کنترل وضعیت و رعایت پروتکل‌ها و فاصله‌‌گذاری امری ناممکن است؛ چراکه عزاداران مغروق در خلسه‌ای عارفانه در سوگ حسینی پای بر زمین می‌کوبند و دست بر سینه. طبیعتا بهترین راه برای جلوگیری از بحرانی‌تر شدن وضعیت در ایام محرم و صفر روی آوردن به حسینه‌های مجازی و برگزاری آیین‌های عزاداری حسینی در این فضا و پخش و انتشار آن از طریق رسانه‌های ملی و شبکه‌های اجتماعی است.

بدیهی است بوشهر یکی از شاخص‌ترین مناطقی است که آیین‌های فاخر و ارزشمندی را در خود جای داده است که بسیاری از این آیین‌ها به‌دلیل فرم و محتوای غنی که دارند، امروز در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است و بسیار از آن‌ها در نوبت برای ثبت شدن در این فهرست قرار دارند. آیین‌هایی که از دنیای تو در توی مادی عبور کرده و با آمیزش با باورها و اعتقادات ناب و خالص مردمان دیار دریا و نخل‌های سربه‌فلک کشیده، به میراث ارزنده و دین‌محور و جلوه‌گاه منحصربه‌فردي براي نمايش حماسه بزرگ حسینی بدل شده‌اند.

در اين ميان، یک نویسنده و پژوهشگر حوزه میراث ناملموس بوشهر در خصوص آیین‌های خاص ماه محرم و صفر در بوشهر به بامداد جنوب گفت: در این خطه پهناور، مراسم عزاداری محرم و صفر به‌طور فزاینده‌ای مردمی و خود جوش است.در بوشهر، مردم این سنت‌های کهن را با دل و جان حفظ کرده و آداب و طریق آن رابا تعصب خاصی به نسل جوان‌تر انتقال می‌دهند. همه ساله به‌ویژه در دهه اول محرم، در جای جای استان به‌خصوص محل‌های قدیمی و مساجد، شور و غوغایی مثال‌زدنی برپا می‌شود. بوشهری‌ها از چند هفته پیش از فرارسیدن ماه محرم، مساجد و خانه‌هایشان را برای مراسم عزاداری شهدای کربلا آماده می‌کنند. جای اغراق نیست اگر ادعا کنیم شور و هوای فضای محرمی استان همچون هوای گرم و مرطوبش در ایران، منحصر‌به‌فرد و ستودنی است.

الهه غریب‌زاده در ادامه به مهم‌ترین مراسم عاشورایی این خطه که در فهرست میراث ملی تیران ثبت شده‌اند، اشاره و تصریح کرد: مراسم چهارشنبه آخر ماه صفر، سینه‌زنی سنتی‌بُر، اجرای سنج و دمام با ریتم عزا، مراسم شب یازدهم در روستای هلیله، مختک (گهواره‌) علی‌اصغر، شروه‌خوانی، تعزیه، آیین نون‌پوشی (نون‌پوشون نوزاد)، مراسم شهید کردن علم، یزله، آش خاکسپاری شهدای کربلا، هیا مظلوم، گَرده بخشو (شيوه یا سبک خواندن جهانبخش كردي‌زاده از بزرگان آوازهاي آیینی بوشهر)، چاووشی‌خوانی بوشهر (که در بیشتر مناطق استان در مراسمات مذهبی خوانده می‌شود) بيت‌خواني یا سرور (که در مراسم شادی و غم در مناطق مختلف استان خوانده می‌شود.) از جمله آیین‌های عزاداری محرم و صفر در استان بوشهر است که در فهرست میراث ناملموس ایران ثبت شده است.

به گفته وی، شمع‌زنی، پخت‌نذری و قیمه بوشهری، صفر بدر، کاروان گروهی شام غریبان در کوچه‌ها، روضه‌خوانی زنانه در خانه‌ها، مراسم صبح دم، سیاهپوش کردن سر ش ال انداختن در حین سینه‌زنی، سلام دادن شدّه‌های مساجد چهار محل در عصر عاشورا از دیگر مراسما عزاداری و آیینی بوشهر هستند در نوبت ثبت در فهرست میراث ملی قرار گرفته‌اند.

غریب‌زاده «سینه‌زنی» را پایکوبی مذهبی بوشهری دانست و افزود: شرکت‌کنندگان در این مراسم دایره‌وار گرد هم جمع می‌شوند. در سینه‌زنی هیچ سازی وجود ندارد و اجرای سنج و دمام تنها برای اطلاع برای گردهمایی و شرکت در مراسم انجام می‌شود. بوق نیز با قدرت به دمام‌ها و سنج‌ها دستور شروع و همچنین دستور ختم مراسم را می‌دهد. آوازهای سینه‌زنی با ضربات منظم سینه‌زنی همراه می‌شود. این آوازها بین خواننده‌ اصلی و سینه‌زن‌ها مبادله می شود. مراسم سینه‌زنی به‌وسیله یک نفر رهبری می‌شود که به اصطلاح محلی او را «برساز» می‌گویند.

این پژوهشگر در ادامه گفته‌های خود به «تعزیه» دیگر آیین شاخص بوشهر اشاره کرد و در تشریح سیر تاریخی این آیین گفت: بررسی سیر تاریخی تعزیه در استان بوشهر نشانگر این نکته است که عمر تعزیه در این دیار برابر با عمر این نمایش در کشور است. با توجه به اسناد به‌دست آمده تا امروز، دوران زندیه نقطه آغاز شکل‏گیری تعزیه در ایران به‌شمار می‏رود. هرچند دوران صفویه‏ را به‌دلایل متعدد، مقدمه‏ای جدی برای شکل‏گیری آن می‏دانند و عده‏ای با توجه به‏ شمایل‌نگاری‏ها و دیوارنگاری‏ها، دوران صفویه را سرآغاز شکل‏گیری تعزیه در این دوره‏ می‏دانند؛ اما اسناد به‌جا مانده این نکته را تائید نمی‏کند و ما دوره زندیه را به سبب وجود اسناد مکتوب به‌عنوان سرآغاز تعزیه می‏شناسیم.

به گفته غریب‌زاده، کهن‏ترین سند تعزیه ایران مربوط به استان بوشهر است. این سند مربوط به سفرنامه کارستون نیبور، سیاح آلمانی است که در سال 1759 .م. در جزیره‏ خارگ شرح مفصل و کاملی از تعزیه روز عاشورا که در این جزیره دیده، نگاشته‏ است.

وی در خصوص روند سیر تاریخی تعزیه در بوشهر نیز تصریح کرد: در قدیم تعزیه به شکل امروزی نبوده است که شبیه‏خوانان با هم مکالمه و گفت‏وگو کنند و اصولا نسخه‏ای وجود نداشته و بیشتر به دسته‏گردانی شبیه بود، مثلاً «ذوالجناح و حجله قاسم» درست می‏کردند و بعد از مراسم سینه‏زنی در عاشورا در میدان می‏گرداندند. بعدها شعرهایی اضافه شد که در هنگام گرداندن دسته‏ها در میدان گفت‏وگوی کوتاهی‏ میان امام حسین(ع) و شمر انجام می‏گرفت. ایرج صغیری از تعزیه‌گردانان قدیمی بوشهر درباره چگونگی اجرای تعزیه در آغاز در بوشهر با دیگران هم‏عقیده است و می‌گوید، تعزیه آغازین بوشهر را «کتلی» یا «کتل‏ درآوردن» می‏گفتند و در میان توده به این نام‏ها شهرت داشت.

غریب‌زاده در ادامه گفته‌های خود به حضور و نقش زنان جنوبی در آیین‌های مذهبی اشاره و خاطرنشان کرد: شركت مستقیم زنان در انقلاب عاشورا، نقش زنان به‌عنوان نیروی روحیه‌دهنده یاران امام حسین(ع)، تعداد زنان حاضر در انقلاب عاشورا و اینكه آن‌ها چه كسانی بودند و در نهایت سهم زنان در پیام‌رسانی انقلاب عاشورا محورهایی كلیدی و غیرقابل اغماض هستند. در ارتباطی تطبیقی می‌توان از حرکت‌های سیاسی و اجتماعی زنان بوشهر در تاریخ معاصر، زنان انقلابی دوران هشت سال دفاع مقدس، جنبش‌های آزادی‌خواهی زنان و زنان مبارز تنگستانی و دشتستانی در نبرد علیه انگلیسی‌ها و به‌طور ملموس‌تر به حضور زنان در مراسم مذهبی استان اشاره کرد. بنا به اسناد و روایات، زنان بوشهری هیچ‌گاه در ماه‌های محرم و صفر لباس‌های رنگ روشن و شاد نمی‌پوشیدند. حضور شبیه‏خوانان زن در نقش‏های زنان در مجالس تعزیه و آیین نان‌پوش کردن، وجه تمایز مراسم محرمی بوشهر با دیگر استان‌هاست. بانوان جنوبی شور و حرارت خاصی در روزهای محرمی به‌ویژه دهه اول محرم داشته و دارند.

وی با تاکید بر اینکه حضور زنان در مجالس تعزیه در دیاری که به‌شدت به مسائل مذهبی معتقدند، جالب‌توجه است، یادآور شد: زنان در این آیین چهره‏های خود را با روسری‏های مشکی‌رنگ یا با پارچه‏های سبز می‏پوشانند. البته زنان بر اساس یک نیت مذهبی دست به این کار می‏زنند. در این میان، پیش از این شرط حضور زنان در تعزیه این بود که از خانواده سادات باشند؛ چراکه معتقدند این سادات از نوادگان امام حسین (ع) هستند و در جهان‏ آخرت دیگر بازخواست نخواهند شد.

مولف کتاب «میراث جلوه‌ای از تاریخ» همچنین در خصوص آیین «نان‌پوشان» توضیح داد: این مراسم کاملا زنانه است که در حسینیه‌ها انجام می‌گیرد. زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند، نذر می‌کنند که در صورت بچه‌دار شدن یا شفای کودک، او را نان‌پوش کنند. در این آیین کودک را به رو می‌خوابانند و در میان نان می‌پوشانند و اشعار ویژه می‌خوانند. بعد از پایان مراسم نان‌ها را که حلوا پیچ کرده‌اند همراه شکلات بین حضار پخش می‌کنند. بانو بلادی، بانی مسجد علم بلادی در محله بهبهانی، به‌طرز شگفت‌آوری به این مراسم ایمان دارد و با شوق منحصربه‌فردی از این مراسم صحبت می‌کند.

غریب‌زاده «آیین شمع‌زنی» را دیگر رسم عاشورایی بوشهری‌ها دانست که شب عاشورا در بوشهر اجرا می‌شود، وی در این باره گفت: این آیین بر منبرهایی که خاص برای این مهم در کوچه پس‌کوچه‌های چهار محل برپا می‌شود، برگزار می‌شود، شمع‌زنی در بین جوانان به‌ویژه دختران دم‌بخت تقدسی حسینی دارد، به‌طوری که با روشن‌کردن هر شمع آرزویی را بر لب زمزمه می‌کنند.

وی به روضه‌خوانی زنانه در چهار محل بافت تاریخی بوشهر نیز گریزی زد و تصریح کرد: حیاط خانه‌های قدیمی محلات بوشهر در شب‌های دهه اول محرم به‌ویژه تاسوعا و عاشورا پذیرای جمع‌های زنانه است که تا پاسی از شب به روضه‌خوانی مشغولند و زنانی که «صبح دم» را به انتظار می‌نشینند و هم در این شب‌ها، آش خاکسپاری شهدای کربلا، پخت نذری و قیمه بوشهری با همکاری گروهی زنان انجام می‌پذیرد.

غریب‌زاده به لالایی‌های کم‌نظیر و بسیار شنیدنی زنان جنوبی اشاره کرد که همراه با سوز خاصی خوانده می‌شوند و گفت: لالایی ماندگار صدیقه بحرانی (آباجی زهرا بی‌بی) در سریال مختارنامه نشان از قدمت لالایی‌هایی مذهبی در بوشهر دارد. بانو تاجدینی از جفره علیباش با بغضی خاص از برپایی مراسم مختک (گهواره نمادین) حضرت علی‌اصغر (ع) صحبت می‌کرد. همچنین در جفره ماهینی، «دی منصور زن حاج‌عبدالرضا و دختر عامو محدو (رمضانیان)» نیز قبل از فرارسیدن ماه محرم و صفر زمینه و امکانات دو ماه عزاداری امام حسین (ع) را فراهم می‌کرد. حسینیه محله زیارتی‌ها هم در کوی جبری گویای خاطراتی است از دیرباز تا به امروز. در آن دوران چون فضایی برای نشستن بانوان نبود در اطراف مسجد حصیری معروف به حصیر نرمه پهن می‌کردند و به صدای نوحه‌خوانان گوش می‌سپردند. از زمان سکینه زیارتی، مادر خورشید بانی (1377-1290 ه.ش)، قسمت شرقی حسینیه، به فاطمیه (س) و امور مذهبی و عزاداری زنان اختصاص یافته بود. پس از اسماعیل دوم زیارتی، بانیگری و نیز مدیریت حسینیه، هر دو به دخترش خورشید بانی سپرده شد. از جمله بانوان محل که صدای حزین‌شان هنوز از یادها نرفته و نوحه‌خوان مسجد محسوب می‌شدند، می‌توان به مادر محمد شریفیان (شهربانو ملاعلی)، مشهدی معصومه همسر زائر عباس خضری بعد از آن مشهدی فاطمه شریفیان و مشهدی فاطمه زحمتکشان اشاره کرد. حسینیه امام رضا (ع) کوی صلح‌آباد زحمات دی رباب، فاطمه کل صفر (مادر خلیل ثالث بوشهری)، مشهدی فاطمه (مادر مدینه رسولی) و..... را به یاد دارد.

این پژوهشگر حوزه میراث ناملموس استان بوشهر در خصوص تداوم برگزاری عزداری حسینی در بوشهر در هر شرایطی یادآور شد: تاریخ روایتگر اجرای همه‌ساله آیین عزاداری حسینی حتی در دوران حکومت قبل با وجود ممنوعیت سلطنتی و همچنین در طول دوران جنگ و... بوده است. به‌طوری که می‌توان ادعا کرد ایرانیان و بوشهری‌ها محرم را زندگی می‌کردند و شاید حتی صحبت از تاخیر یا کاستی و کوتاهی در اجرای این مهم، جز گناهان افراد در اذهان مردم محسوب می‌شد. بنابراین این آیین‌ها در هر شرایطی اجرا شده و مي‌شده است و از جايگاه بسيار ممتازي در ميان مردم بوشهر برخوردار بوده است.

غريب‌زاده در ادامه در خصوص تاثير سوء كرونا بر آيين عزاداري حسيني در سال جاري گفت: متاسفانه در دو سال اخیر با شیوع ویروس کرونا، اجرای مراسم و آيين‌هاي عاشورايي را با محدوديت‌هايي مواجه كرده است؛ چراكه اين موضوع ارتباط مستقیم با سلامتی جامعه دارد؛ حتی اگر فاصله‌گذاری اجتماعی و پروتکل‌های بهداشتی رعایت شوند اما به‌طور صددرصدی نمی‌توانند تضمین‌کننده سلامت مردم و عزاداران باشد؛ چراکه عشق، عاطفه و احساسات مردم به ابا‌عبدالله الحسین (ع) شوری در دل‌ها می‌اندازد که افراد را به نوعی پایکوبی مذهبی گروهی وا می‌دارد که فرد را مملو از هیجان عارفانه به اهل بیت می‌کند. قطعا صیانت از سلامت و جان عاشقان و علاقه‌مندان به خاندان پیامبر (ص)، امام حسین (ع) و یاران باوفایش شرایطی را فراهم می‌آورد که برخی مراسم خاص و آیین‌ها با کمترین تجمع و عمدتا در فضای مجازی، به شکلی متفاوت برگزار شوند.

این نویسنده و پژوهشگر در پایان یادآور شد: ما بر این باوریم که فعالیت‌های فرهنگی، تأثیرگذارترین فضای موجود در جامعه برای حفظ، پاسداشت و تقویت ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی است؛ ولی ساماندهی محتوایی و شکلی فرهنگ و ارتقا و به‌روزرسانی آن، به عبارتی مهندسی فرهنگ با رویکرد بازپژوهی و نظریه‌پردازی در حوزۀ فرهنگ اسلامی– ایرانی به‌منظور دستیابی به چارچوب، ساختار و شاخص‌های دقیق در این بازه زمانی امری کلیدی در مقوله امور فرهنگی است. از این‌رو، ترویج الگوهای جدید عزاداری از جمله «هر خانه یک حسینیه»، برگزاری جلسات سخنرانی آنلاین و مراسم عزاداری در رسانه‌های جمعی و... می‌تواند از جمله راهکار‌هایی اثربخش و مفید در این برهه از زمان برای کنترل شرایط نامطلوب امروز و کاهش مرگ‌و‌میرهای ناشی از کرونا باشد.